به گزارش سرویس‌خبری مهر، طی یک قرن گذشته، به ویژه از دهه ۱۳۱۰ تا ۱۳۷۰ شمسی، بسیاری از گورستان‌های تاریخی کشور به بهانه توسعه شهری یا با عنوان کاربری «ناسازگار» از نقشه شهرها حذف شدند.
گورستان‌ها در طرح‌های شهری، در کنار میادین تره‌بار و کشتارگاه‌ها طبقه‌بندی شدند و از فهرست فضاهای فرهنگی و معنوی کنار رفتند اما در دو دهه اخیر، رویکرد مدیران شهری تهران نسبت به این موضوع به تدریج تغییر یافته است.
ثبت ملی گورستان‌های تاریخی همچون ظهیرالدوله، ابن‌بابویه و ارامنه دولاب نشانه‌ای از این تغییر نگاه است؛ تغییری که جریان تخریب‌گر گذشته را به سمت حفاظت ارزش‌مدار و تجدید حیات شهری سوق داده است.
گورستان؛ منظری فرهنگی از حیات و مرگ
بر اساس یافته‌های پژوهش مرکز مطالعات و برنامه ریزی شهر تهران، گورستان‌های تاریخی در حقیقت نوعی منظر فرهنگی هستند، عرصه‌هایی با قدمتی بیش از ۵۰ سال که دارای ساختار درونی، چیدمان فضایی و ارتباطی عمیق با محیط پیرامون هستند.
این محوطه‌ها نه تنها محل تدفین چهره‌های برجسته دینی، ادبی، فرهنگی، علمی و هنری هستند، بلکه به واسطه ویژگی‌های کالبدی و منظری خاص خود، در حافظه جمعی و هویت شهری نقش مهمی ایفا می‌کنند.
تهدیدهایی در ۱۰ حوزه ارزیابی‌های انجام‌شده نشان می‌دهد گورستان‌های تاریخی با بیش از ۷۰ نوع آسیب در ده حوزه اصلی مواجه‌اند، از آسیب‌های کالبدی و فضایی گرفته تا تهدیدهای مدیریتی، فیزیکی، اجتماعی و زیست‌محیطی.
این عوامل، حیات پایدار این فضاهای تاریخی را با خطر نابودی تدریجی روبه‌رو کرده، از تخریب و یکسان‌سازی قبور تا مداخلات غیرکارشناسی در طراحی فضای سبز و معماری آرامگاه‌ها.
از تجربه جهانی تا چارچوب ملی حفاظت
در تدوین این طرح، پژوهشگران مرکز مطالعات و برنامه ریزی شهر تهران با بهره‌گیری از تجارب بین‌المللی، اسناد یونسکو و دستورالعمل مؤسسه حفاظت گتی (Getty Center)، چارچوبی نظری برای حفاظت از گورستان‌های تاریخی تدوین کرده‌اند.
در این چارچوب، گورستان به عنوان ظرفیتی برای گردشگری فرهنگی و میراثی شناخته می‌شود؛ ظرفیتی که می‌تواند علاوه بر حفاظت فیزیکی، حس تعلق و احترام به گذشته را در میان شهروندان تقویت کند.
هفت سطح مداخله؛ از حفاظت مطلق تا انطباق
بر اساس پژوهش‌های صورت گرفته در مرکز مطالعات و برنامه ریزی شهر تهران، مداخلات حفاظتی در هفت سطح همچون حفاظت مطلق و بدون مداخله، نگهداری و صیانت حفاظتی از مکان تاریخی، تثبیت و مراقبت برای کاهش فرسایش، تعمیر بخش‌های آسیب‌دیده، مرمت بدون استفاده از مصالح جدید، بازسازی محدود با مصالح جدید و مستندات معتبر و انطباق و تطبیق پذیری تعریف شده است.
با این حال، پژوهش‌های صورت گرفته تأکید می‌کند که حفظ وضعیت موجود، مراقبت مستمر و تثبیت ساختاری، مناسب‌ترین رویکرد برای گورستان‌های تاریخی است و بازسازی یا همگون‌سازی ظاهری، تنها در شرایط خاص و بر اساس مستندات دقیق مجاز است.
۱۲ راهبرد عملی برای حفاظت ارزش‌مدار
در جمع‌بندی نهایی، سند چشم انداز حفاظت از این عرصه‌ها با ۱۲ راهبرد کلیدی برای حفاظت از گورستان‌های تاریخی ارائه شد.
بر این اساس، الزام به مستند نگاری و بررسی و شناخت دقیق و آسیب شناسی پیش از هر اقدام مداخلاتی، انطباق اقدامات پیشنهادی با استانداردهای بین المللی، تعیین سطح مداخله، ضرورت باستان شناسی در سایت‌های تاریخی پیش از مداخلات حفاظتی، تداوم آئین‌ها و مناسک سوگواری و برنامه‌های فرهنگی، اجتماعی و … در گورستان‌های تاریخی، وفاداری توسعه‌های آتی احتمالی به ارزش‌های گورستان، کاهش خطرات پدیده‌های طبیعی و وندالیسم، حفاظت از پوشش گیاهی، مداخلات حفاظتی در سنگ قبرها، حفاظت از آثار معماری و آرامگاه‌های فردی و خانوادگی، بهره گیری از گروه‌های متخصص، آرشیو اطلاعات و اسناد به دست آمده و ارزیابی وضعیت حفاظتی، ۱۲ راهبرد کلیدی برای حفاظت از گورستان‌های تاریخی است.
گورستان، حافظ حافظه شهر
در نهایت، این پژوهش تأکید دارد که گورستان‌های تاریخی نباید قربانی توسعه بی‌ضابطه شوند، بلکه باید به عنوان فضاهای زنده فرهنگی و حافظان حافظه شهر مورد توجه قرار گیرند.
بنا بر نظر پژوهشگران مرکز مطالعات و برنامه ریزی شهر تهران، هیچ اقدامی نباید منجر به از بین رفتن ارزش‌های تاریخی، فرهنگی و معنوی این گورستان‌ها شود؛ چرا که در هر سنگ قبر، روایت بخشی از تاریخ این سرزمین نهفته است.
