حفاری‌ها روی تپه‌های نامشخصی در بیابان عراق، قدیمی‌ترین شهر سومر را آشکار کردند. بقایای به‌جا مانده و یک معبد بازسازی‌شده، سرنخ‌های بیشتری درباره کلان‌شهر باستانی به نام «اِریدو» را آشکار کردند. این بقایا که در بیابان بین‌النهرین مدفون شده و برای بیش از دو هزار سال دست‌نخورده باقی‌مانده بودند، کلیدی پنهان برای درک یکی از قدیمی‌ترین تمدن‌های شناخته‌شدهٔ جهان محسوب می‌شود.
به گزارش خبرآنی، مقام بریتانیایی به نام «جان جورج تیلور» در سال ۱۸۵۴ میلادی توسط کنسول کل بریتانیا در بغداد به مأموریتی کاوشی در بیابان جنوب عراق فرستاده شد. «تیلور»، یکی از عوامل شرکت هند شرقی و معاون کنسول بریتانیا در بصره، مأمور بررسی محوطه‌ای دورافتاده به نام «تل ابو شهرین» شد، که مجموعه‌ای از تل‌ها یا تپه‌هایی بود که از بقایای سکونت‌گاه‌های انسانی تشکیل شده بودند. در ابتدا، تیلور تحت‌تأثیر قرار نگرفت. او در گزارش کاوشی که در سال ۱۸۵۵ منتشر شد، نوشت: «دیدارم از ابو شهرین، امسال هیچ نتیجه مهمی در بر نداشت.» او حتی تردید داشت که آیا ارزش داشته یادداشت‌های میدانی‌اش را منتقل کند یا نه.
«تیلور» امیدوار بود چیز چشمگیری کشف کند؛ مجسمه، کتیبه، شواهدی از کاخ‌ها و معابد. اما در مدت زمان کوتاهی که در اختیار داشت، آنچه یافت، دیوارها، سیستم‌های زهکشی، سکوهای سنگی و بقایای ستون‌های آهکی تزئین‌شده با مخروط‌های موزاییکی بود.
«تیلور» در دفتر یادداشتش به یافتن مجسمه‌ای از یک شیر سیاه گرانیتی، که روی سطح زمین قرار داشت، اشاره کرد. اما حتی با وجود شیر، تیلور احتمالا این کشفیات را بسیار ناچیز می‌دانست که ارزش یک مأموریت دوم را داشته باشد. فقط در آینده بود که آشکار شد این تُل‌های نامیدکننده، در واقع بقایای یکی از قدیمی‌ترین شهرهای روی زمین بودند؛ «اِریدو» (Eridu).
پیش از سیل
«اِریدو» شهری بنیادین در فرهنگ سومری بود که به‌عنوان نخستین تمدن شناخته‌شده جهان معرفی می‌شود؛ تمدنی که از حدود هزاره چهارم تا دوم پیش از میلاد در سرزمینی که اکنون عراق است شکوفا شد.
اهمیت «اِریدو» در «فهرست پادشاهان سومری» آمده است. نسخه‌های مختلفی از این فهرست به خط میخی در اواخر هزاره سوم پیش از میلاد نوشته شده است. بخش پایانی این فهرست شامل شهرهایی با سلسله‌های سلطنتی است که می‌توان آنها را در منابع تاریخی تأیید کرد. اما بخش ابتدایی فهرست جنبه افسانه‌ای دارد و از شهرهای سلطنتی اولیه سخن می‌گوید که پیش از «سیل» وجود داشتند (رویدادی که ممکن است فاجعه‌ای منطقه‌ای را بازتاب دهد یا با روایت کتاب‌های مقدس از طوفان نوح مرتبط باشد). نخستین شهر سلطنتی پیش از سیل، «اِریدو» بود: «پس از آن‌که پادشاهی از آسمان نازل شد، پادشاهی در اِریدو بود… در پنج شهر، هشت پادشاه… سپس سیل فرا رسید.»
اِریدو که از اهمیت عظیمی برخوردار بود، خانه بزرگ‌ترین معبد اختصاص‌یافته به «اِنکی» (Enki)، خدای آب و خرد، یکی از خدایان اصلی پانتئون سومری بود. این زیارتگاه تا چندین قرن، زائرانی را از سراسر بین‌النهرین به «اِریدو» جذب می‌کرد.
با وجود ناامیدی تیلور، یافته‌های اولیه‌اش علاقه دانشمندان را برانگیخت. هرچند در دهه‌های بعد از بازدید تیلور، حفاری‌های گسترده‌ای انجام نشد، اما مقامات موزه بریتانیا همچنان به این محوطه علاقه‌مند ماندند. در سال ۱۹۱۸ میلادی، درست پیش از پایان جنگ جهانی اول، مقامات موزه، یک آشورشناس به نام «رجینالد کمپل تامپسون» (Reginald Campbell Thompson) را مأمور حفاری در این مکان کردند. «کمپل» تا یک ماه به بررسی‌های باستان‌شناسی پرداخت و از اسرای جنگی عثمانی به‌عنوان کارگر استفاده کرد. سال بعد، «هری آر. اچ. هال»، مصرشناس بریتانیایی به محل آمد تا ساختمان‌های عظیم آن را شناسایی کند.
یافتن زیگورات
اما در سال ۱۹۴۶ نخستین کاوش‌های بزرگ‌مقیاس آغاز شد. عراق در سال ۱۹۳۲ از بریتانیا استقلال یافته بود و دولت عراق مشتاق بود پروژه‌های باستان‌شناسی را تأمین مالی کند تا آنها را بخشی از روایت‌های ملت‌سازی خود قرار دهد.
پس از پایان جنگ جهانی دوم، اداره آثار باستانی عراق، پژوهش در محوطه «اِریدو» را با هدایت باستان‌شناس عراقی، «فؤاد صفار» و با همکاری باستان‌شناس بریتانیایی، «سیتون لوید» از سر گرفت. «صفار» و «لوید» با یکدیگر آشنایی خوبی داشتند؛ چرا که پیش‌تر در «تل عقیر» در نزدیکی بغداد با یکدیگر کار کرده بودند. آنها معتقد بودند که کاوش کامل «اِریدو» می‌تواند داده‌های مهمی درباره نخستین مراحل تاریخ بین‌النهرین فراهم کند.
نیم‌نگاهی به اِریدو
آنها تلاش‌های خود را بر تل شماره ۱، یعنی تپه‌ای به ارتفاع ۲۵ متر که مساحتی حدود ۵۸۰ در ۵۴۰ متر را پوشش می‌داد، متمرکز کردند. آنها خیلی زود، بقایای یک زیگورات ناتمام یا هرم پلکانی را کشف کردند که در پایان هزاره سوم پیش از میلاد توسط یکی از فرمانروایان سلسله سوم «اور» (یک دولت سومری متأخر و کوتاه‌عمر) ساخته شده بود.
در این زمینه بیشتر بدانید:
داستان کشف مقبره‌های طلایی
اما آنچه واقعاً «صفار» و «لوید» را شگفت‌زده کرد، چیزی بود که زیر بقایای آن زیگورات نهفته بود.
شهری بر فراز شهری دیگر
باستان‌شناسان ناامید نشدند. در زیر بقایای متعلق به دوره «اور سوم» (سده بیست‌ویکم پیش از میلاد)، لایه‌های بیشتری از سکونت انسانی کشف شد.
آنها با ادامه کاوش، به لایه‌ای از دوره «اوروک» (Uruk) (۴۵۰۰ تا ۳۲۰۰ پیش از میلاد) رسیدند. زیر آن، بقایایی متعلق به دوران بسیار کهن‌تر و پیش‌سومری، یعنی دوره «عبید» (Ubaid) (۵۳۰۰ تا ۳۸۰۰ پیش از میلاد) یافت شد.
آنها در طول کاوش، چندین مرحله بازسازی معبد «اِنکی» را که طی دو هزار سال انجام شده بود، به همراه سایر اماکن نیایش پیدا کردند.
«ماریو لیورانی»، تاریخ‌نگار بین‌النهرینی اهل ایتالیا، می‌نویسد که «معابد «اِریدو» پس از هر فروپاشی، بازسازی و گسترش می‌یافتند و بقایای آنها سکوهایی مرتفع تشکیل می‌داد که معابد جدید روی آنها ساخته می‌شد.»
از آن‌جا که معبد «انکی» بارها در همان محل بازسازی می‌شد، ساختار آن به مرور تحول یافت.
به‌گفته‌ی «لیورانی»، نسخه‌های جدید این معبد، از میانه هزاره چهارم پیش از میلاد به بعد، به‌تدریج بزرگ‌تر می‌شدند: «این ساختمان‌های عظیم… بسیار فراتر از هر چیزی بودند که تا آن زمان ساخته شده بود.»
ظهور این بناها، نشانگر گذار از نیایش در خانه به پرستش در مکان‌های ساخته‌شده ویژه آیین‌ها بود.
همزمان با این تحول، شواهدی از ظهور ساختارهای اجتماعی پیچیده‌تر در شهر نیز به دست آمده است.
بازسازی معبد حدود سال ۳۲۰۰ پیش از میلاد متوقف شد. یک هزاره بعد، با بازگشت موقتی قدرت سومری در دوران اور سوم، زیگورات جدیدی بر ویرانه‌های همه آنچه پیش‌تر بوده، ساخته شد.
رازهای بیشتر
اگرچه «اِریدو» افول یافت، اما احتمالاً همچنان اهمیتی معنوی و زیارتی داشت. حفاری‌های تپه‌های اطراف، سرنخ‌های بیشتری درباره خط زمانی شهر فراهم کرد.
تل شماره ۲، بقایای یک مجتمع کاخ را در خود جای داده است که به نیمه نخست هزاره سوم پیش از میلاد بازمی‌گردد.
تل‌های ۳، ۴ و ۵ دارای سفال‌هایی مربوط به سده‌های دوم و اول پیش از میلاد هستند، اما هیچ‌گونه بقایایی از خانه‌های مسکونی در آنها یافت نشده است. در آن زمان، شهر به‌طور پراکنده سکونت داشت.
پژوهش‌های دو باستان‌شناس «صفار» و «لوید» سرانجام در سال ۱۹۸۱ منتشر شد. با وجود بی‌ثباتی سیاسی منطقه، باستان‌شناسان ایتالیایی و فرانسوی اکنون تلاش دارند کاوش‌ها در اِریدو، نخستین شهر نخستین تمدن را از سر بگیرند و رازهای بیشتری را آشکار کنند.
عکس‌ها از نشنال جئوگرافی
انتهای پیام
