به گزارش خبرنگار اقتصادی پایگاه خبری خبرآنی؛ در دهه 1980، ایالات متحده تحت رهبری رونالد ریگان، راهبردی را در برابر اتحاد جماهیر شوروی به‌کار گرفت که بعدها در ادبیات سیاست‌گذاری به «سیاست تعلیق و فرسایش» شهرت یافت. هدف، ایجاد نوعی بن‌بست روانی و اقتصادی در جبهه مقابل بود تا از درون فرسوده شود. امروزه، ترامپ و جریان تندروی محافظه‌کار آمریکایی، همین مدل را با دقت و مهارت بیشتر در قبال ایران به‌کار گرفته‌اند. آیا ایران باید بازیگر منفعل این تقابل باشد یا رویکردی فعال به مسئله داشته باشد؟
البته و طبعاً مذاکره فی‌نفسه مذموم نیست، بلکه ضرورتی عقلانی و دیپلماتیک است. اما «تعلیق شئون کلان کشور به سرنوشت میز مذاکره» محل بحث است. آنچه امروز در اقتصاد ایران، در توسعه علمی، در مدیریت منابع، در دیپلماسی منطقه‌ای و حتی در روان جمعی مردم مشاهده می‌شود، یک انتظار، و یک تعلیق خطرناک است. کشورهای پیشرفته، حتی در شرایط محاصره، خود را نمی‌بندند؛ گرچه مذاکره می‌کنند، اما منتظر نمی‌مانند؛ آنها برنامه‌ریزی درون‌زای اقتصادی را متوقف نمی‌کنند؛ و بن‌بست‌ها را با موتور پیشران تولید داخلی می‌شکنند.
تعلیق، وقتی از حوزه سیاست خارجی فراتر برود و به درون ساختار تصمیم‌گیری اقتصادی نفوذ می‌کند، کارکرد نهادها را مختل می‌سازد. بودجه‌ریزی، مبتنی بر امید به آزادسازی منابع بلوکه‌شده تنظیم می‌شود. سرمایه‌گذاران، تصمیمات خود را تا روشن‌شدن نتایج نشست‌های دیپلماتیک به تعویق می‌اندازند. سیاست صنعتی، بر اساس این پیش‌فرض طراحی می‌شود که تحریم‌ها به‌زودی برداشته خواهند شد و بدتر از همه، برنامه‌ریزی توسعه‌ای در حوزه‌هایی نظیر گردشگری، کشاورزی، انرژی‌های نو، و صادرات غیرنفتی، به حالت انتظار درمی‌آید. در این شرایط، اقتصاد ملی از درون خالی می‌شود.
ایران ما نیز، با تاریخی کهن، موقعیتی ژئوپولیتیک منحصربه‌فرد، منابع معدنی و انرژی کم‌نظیر، تنوع زیستی و اقلیمی بی‌نظیر و از همه مهم‌تر، جمعیتی تحصیل‌کرده و خلاق، در زمره معدود کشورهایی است که حتی در شرایط تحریم، ظرفیت جهش چندبرابری دارد.
در این میان، یکی از حوزه‌هایی که می‌تواند بخصوص در «ایران کهن و مذهبی» نقش موتور محرکه را ایفا کند، اما مغفول مانده، گردشگری مذهبی است. حوزه‌ای که در شرایط تحریم لطمه نمی‌بیند، بلکه قابلیت رشد در بستری بومی، امن، و کم‌هزینه را داراست. شهرهایی چون مشهد، قم، شیراز، کاشان، ری، نیشابور، و حتی نقاط کمتر شناخته‌شده مانند قدمگاه نیشابور، امامزاده داوود تهران، بقاع شیعه در استان‌های جنوبی، و زیارتگاههای زرتشتی، مسیحی و یهودی، هرکدام پتانسیلی دارند که می‌تواند مجموعاً معادل چند ده میلیارد دلار درآمد سالانه برای کشور ایجاد کند.
سه اصل بنیادین برای خروج از تعلیق سیاستی و گذار به اقدام فعالانه
1. نگاه بلندمدت و غیرمذاکره‌محور به توسعه: باید اذعان کرد که حتی در صورت موفقیت دیپلماسی، اقتصاد ایران تنها در صورتی شکوفا می‌شود که پایه‌های آن در داخل، محکم و مقاوم باشند. اتکا به گردشگری، انرژی‌های تجدیدپذیر، کشاورزی دانش‌بنیان و زیرساخت‌های دیجیتال باید مستقل از روند مذاکرات ادامه یابد.
2. سپردن کار به مردم و بخش خصوصی واقعی: تجربه کشورهای موفق نشان می‌دهد که نقش‌آفرینی مردم و فعالان غیردولتی در اقتصاد، ضامن پایداری و نوآوری است. حوزه‌هایی مانند گردشگری مذهبی، با ماهیت مردمی، در صورت تسهیل مجوزها، حذف رانت‌ها، و تقویت زیرساخت‌ها، می‌تواند ظرف کمتر از 5 سال چند برابر رشد کند.
3. حذف «ذهنیت تحریمی» از دستگاه اداری: تا زمانی که نگاه غالب در دستگاه‌های دولتی این باشد که «تحریم همه‌چیز را فلج کرده»، هیچ طرحی به ثمر نخواهد رسید. این ذهنیت باید با نگاهی فعال، خلاق و مبتنی بر فرصت جایگزین شود.
سیاست‌گذاری هوشمندانه برای شکوفایی گردشگری مذهبی ایران
گردشگری مذهبی، یکی از ظرفیت‌های کم‌هزینه و پربازده در اقتصاد کشورهاست. در ایران، با پیشینه‌ای هزاران ساله از آیین‌های مختلف الهی و میراث‌های زنده تشیع، تسنن، زرتشتی، مسیحی، یهودی، صوفیانه و عرفانی، زمینه‌ای بی‌نظیر برای شکل‌گیری شبکه‌ای از گردشگری مذهبی وجود دارد که می‌تواند هم موجب شکوفایی اقتصاد محلی شود، و هم توان همبستگی ملی و معرفی تمدن ایرانی ــ اسلامی به جهان را دارد. کشورهایی چون هند، ایتالیا، عربستان، ژاپن و حتی چین، با بهره‌گیری از باورهای دینی اکثریت و اقلیت خود، توانسته‌اند ده‌ها میلیارد دلار درآمد سالانه از محل گردشگری مذهبی جذب کنند؛ در حالی که ایران هنوز در مرحله اولیه این ظرفیت عظیم ایستاده است.
آنچه در این یادداشت ارائه شده، تنها فهرستی از اماکن یا آداب مذهبی نیست؛ بلکه هر مورد، طرحی برای فعال‌سازی یک ظرفیت بالقوه فرهنگی ــ اقتصادی است. نکته مهم آنکه برخلاف تصور رایج، بسیاری از این سیاست‌ها نیازمند تخصیص بودجه کلان دولتی نیستند. در بسیاری از نمونه‌های موفق جهان، گردشگری مذهبی به اتکای منابع عمومی توسعه نیافته، بلکه خود عامل ایجاد منابع مالی بوده است. این‌جا نیز، بخش بزرگی از این طرح‌ها می‌تواند از محل مشارکت‌های مردمی، وقف، سرمایه‌گذاری بخش خصوصی، و حتی فعالیت‌های خیّران و متولیان سنتی حوزه‌های دینی و اجتماعی تأمین مالی شود.
پیشنهادهایی همچون طراحی مسیرهای معنوی بین شهرهای زیارتی، برگزاری جشنواره‌های آیینی، بازسازی و مرمت بقاع متروک، یا احیای آئین‌های فراموش‌شده با کمترین مداخله دولت و بیشترین بهره‌مندی از توان محلی قابل تحقق هستند. در بسیاری موارد، یک تابلو راهنما، معرفی در سامانه‌های گردشگری، اصلاح مسیر دسترسی یا واگذاری مدیریت یک بقعه به هیئت‌های مردمی کافی است تا نقطه‌ای متروک به قطب زیارتی ــ توریستی تبدیل شود.
در کنار این‌ها، اهمیت رعایت کرامت زائر، حفظ شأن مکان مقدس، پیوند معنویت با کیفیت خدمات، توجه به خانواده، اقامتگاه سنتی و خوراک محلی، و همچنین بازنمایی هنری ــ فرهنگی از این فضاها، می‌تواند گردشگری مذهبی ایران را در سطح منطقه، بلکه در مقیاس جهانی به جایگاهی برساند که شایسته تاریخ، باور و تمدن این سرزمین است. باید تأکید کرد که سیاست‌گذاری موفق در این حوزه با تدبیر، واگذاری امور به مردم، و حذف موانع زاید بروکراتیک تحقق می‌یابد.
ایران ما، برخلاف تصور برخی، برای توسعه پایدار نیازمند مذاکره نیست؛ بلکه تنها کافی است عقلانیت و اعتماد به مردم جایگزین تعلیق و تمرکزگرایی دولتی شود. 88 سیاستی که در ادامه آمده‌اند، نمایی از این رویکرد تحول‌آفرین‌اند.
نمونه‌های موفق گردشگری زیارت در دنیا
ادبیات گردشگری زیارتی و مذهبی در دنیا، ادبیاتی شناخته شده و فربه است و منحصر به آثار یک دین یا یک منطقه نیست. کربلا، نجف، کاظمین و سامرا در عراق؛ مکه و مدینه در عربستان؛ مسجدالاقصی، قبة‌الصخره، دیوار ندبه و کلیسای قیامت که برای اسلام، یهودیت و مسیحیت مقدس است در قدس (اوشلیم) و همچنین محل تولد حضرت عیسی (ع) در کلیسای میلاد بیت‌اللحم؛ فاطیما در پرتغال (محل ظهور بانوی مقدس به سه کودک در سال 1917؛ زیارتگاه بین‌المللی کاتولیک)؛ لورد (Lourdes) در فرانسه (محل تجلی حضرت مریم به برنادِت؛ که میلیون‌ها زائر سالانه برای شفا به آنجا می‌روند)؛ واتیکان (مقر پاپ و مرکز کلیسای کاتولیک؛ شامل کلیسای سنت پیتر و میدان سن‌پیتر) و همچنین آسیزی (Assisi)(زادگاه سنت فرانسیس؛ از پر اهمیت‌ترین مقاصد زیارتی فرانسیسکنی‌ها) در ایتالیا؛ سانتیاگو د کامپوستلا در اسپانیا (محل دفن سنت جیمز؛ انتهای مسیر زیارتی کامینو)؛ لومبینی (Lumbini) در نپال (محل تولد بودا)؛ وات آرون (Wat Arun)(معبد سپیده‌دم؛ نماد معماری مذهبی و مقصد زیارت بودایی‌ها) و همچنین وات فرا تات دوی سوتپ (Wat Phra That Doi Suthep) (در چیانگ‌مای؛ معبدی با قدمت 1300 سال و شهرت در آئین‌های بودایی) هر دو در تایلند؛ کندی (Kandy) (محل معبد دندان مقدس بودا؛ بزرگ‌ترین جشن سالانه بودایی) در سریلانکا؛ معابد سنسوجی (Senso-ji) و ایسه (Ise)در ژاپن؛ کوه‌های پوتو (Putuo Shan)و تای (Mount Tai) در چین؛ صومعه گاندان (Gandan Monastery)در اولان‌باتور مغولستان که پس از کمونیسم بازسازی شد؛ آرامگاه مولانا در قونیه و همچنین مسجد ایاصوفیا در استانبول ترکیه؛ آرامگاه خواجه بهاءالدین نقشبند در بخارای ازبکستان؛ آرامگاه بی‌بی هیبت، زن قدیس شیعه در باکوی آذربایجان؛ کلیساهای سنگی لالیبلا (Lalibela)متعلق به قرن 12 میلادی و همچنین نجاشی (محل پناه اصحاب پیامبر اسلام و آرامگاه پادشاه نیک‌نهاد حبشه) در اتیوپی؛ آرامگاه احمد یسوی (مرکز صوفیان ترک‌تبار و زائران آسیای میانه) در ترکستان قزاقستان؛ معبد بانوی گوادالوپه (Our Lady of Guadalupe)که مقدس‌ترین زیارتگاه کاتولیک آمریکای لاتین به شمار می‌رود، در مکزیکوسیتی مکزیک؛ آپارسیدا (Aparecida)(بزرگ‌ترین کلیسای کاتولیک در آمریکای جنوبی؛ محل تظاهرات مذهبی عظیم) در برزیل؛ و حتی شهر سالت‌لیک (Salt Lake City)(مقر کلیسای عیسی مسیح قدیسان آخرالزمان؛ مورمون‌ها)؛ در آمریکا؛ ازجمله مهمترین مقاصد گردشگری مذهبی در جهان به شمار می‌رود. البته این ادبیات در برخی کشورها بیشتر و در برخی کمتر است. برای مثال در هند تعداد بسیاری زیادی معبد و مسجد و مقصد گردشگری مذهبی دیگر وجود دارد؛ بوده‌گایا (Bodh Gaya)(محل روشن‌شدن بودا زیر درخت بودی؛ مقدس‌ترین مکان بودیسم)، واراناسی (بنارس) (مقدس‌ترین شهر هندوان در کنار رود گنگ؛ محل غسل تطهیر و سوزاندن اجساد)، هاریدوار (یکی از هفت شهر مقدس هندو؛ محل برگزاری کومبا میلا)، آمارنات (غار مقدس لرد شیوا در کشمیر)، شریدی (محل زندگی و آرامگاه سای بابا؛ محل زیارت برای پیروان ادیان مختلف)، رامشورام (محل ساخت پل اسطوره‌ای رام به سوی سریلانکا)، و تریواندروم (محل معبد پادمانابهاسوامی؛ یکی از ثروتمندترین معابد جهان) جزو مقاصد گردشگری مذهبی در هند است.
امکان توسعه حیرت‌انگیز گردشگری مذهبی در ایران
در ایران نیز تجربه‌های موفق پرشماری در حوزه گردشگری مذهبی وجود دارد. برای مثال در دهه 1380، توسعه هتل‌سازی در مشهد توسط بخش خصوصی، بدون منابع دولتی، رشد چشمگیری داشته است. همچنین با محوریت نهادهای مردمی، شبکه زائر اولی‌ها در استان‌های محروم ایجاد شده است که از 1390 تا 1400 چند صد هزار نفر اعزام داشته است. طرح «میزبان شو» در قم برای اتصال خانه‌های محلی به گردشگران مذهبی داخلی راه‌اندازی شده است. سامانه سماح برای ثبت‌نام و مدیریت زائران اربعین حسینی راه‌اندازی شده است که به تسهیل فرآیندهای مرتبط کمک می‌کند. برگزاری جشنواره‌های فرهنگی مذهبی در شهرهای مختلف ایران به جذب گردشگران مذهبی کمک کرده است؛ و ...
اما گردشگری مذهبی در ایران، به قم و مشهد و شیراز منحصر نیست؛ بناهای تاریخی نیایش‌گاه‌ها، مساجد، کلیساها، کنیسه‌ها، آتشکده‌ها، جشن‌های آیینی، اماکن مقدس و نمادهای اسطوره‌ای ــ آیینی، مسیرهای زیارتی، مکان‌های معنوی، آرامگاه‌های پیامبران و امامان و امامزادگان و قدیسان و بزرگان ادیان، همگی در زمره مقاصد جذاب برای گردشگری مذهبی هستند.
همچنین این موارد تنها برای مخاطب داخلی جذاب نیست؛ اماکن مقدس ایران، که با توجه به غنای مذهبی و تاریخ ایران‌زمین در جهان کم‌نظیر است، برای ساکنان بسیاری از کشورها، از پارسیان هند و ارامنه قفقاز گرفته، تا یهودیان و مسیحیان سایر نقاط دنیا، و تا مسلمانان شیعه و سنی جهان اسلام جذابیت دارد.
در ادامه، 88 «سیاست ابتکاری قابل اجرا» بر محور اماکن مذهبی شیعیان، اهل سنت، زرتشتیان، و ارامنه و آشوریان و کاتولیک‌های مسیحی و یهودیان پیشنهاد می‌شود.
پیشنهادهای سیاستی برای توسعه گردشگری اماکن مذهبی شیعیان ایران
1. سیاست «توسعه زیارت جهانی حرم امام رضا (ع) در مشهد» می‌تواند با تبدیل مشهد به قطب منطقه‌ای زیارت برای شیعیان آسیای میانه و قفقاز تقویت شود؛ این هدف از طریق زیرساخت‌های حمل‌ونقل و دیپلماسی زیارتی قابل تحقق است.
2. سیاست «توسعه زیارت فرهنگی در حرم حضرت معصومه (س)» با برگزاری همایش‌های جهانی بانوان مسلمان و تورهای فرهنگی برای زائران خارجی در قم قابل اجراست.
3. سیاست «افزایش ارتباطات منطقه‌ای از طریق حرم شاهچراغ (ع) شیراز» با جذب زائران عرب‌زبان حوزه خلیج‌فارس، از طریق خطوط هوایی مستقیم و بسته‌های زیارتی ـ فرهنگی قابل پیگیری است.
4. سیاست «تثبیت جایگاه مسجد جمکران به‌عنوان مقصد زیارت مهدوی» می‌تواند با ایجاد مرکز جهانی گفت‌وگوی شیعه درباره مهدویت در جوار این مسجد اجرا شود.
5. سیاست «بازآفرینی نقش بین‌المللی شهرری در زیارت شیعه» از مسیر توسعه حرم حضرت عبدالعظیم (ع) و ایجاد کریدور زیارتی قم ـ ری ـ مشهد قابل پیگیری است.
6. سیاست «تقویت محور زیارت رضوی در نیشابور» با احیای آرامگاه فضل بن شاذان و آرامگاه امامزاده محروق و ایجاد مسیر معنوی قابل تحقق است.
7. سیاست «تبدیل بقعه بی‌بی حکیمه (س) در گچساران به قطب زیارت جنوب کشور» می‌تواند با توسعه زیرساخت‌ها، احداث زائرسراها و اتصال به شبکه جاده‌ای پیاده‌روی شیعه انجام گیرد.
8. سیاست «ایجاد مسیر پیاده‌روی جنوب غربی به سوی مشهد» از مسیر شهرهایی چون اصفهان، نائین، طبس و فردوس، می‌تواند مناطق کویری را به مسیرهای زائرپذیر تبدیل کند.
9. سیاست «فعال‌سازی زیارت امامزاده حسین (ع) در قزوین» با تمرکز بر گردشگری خانوادگی و زیارت‌محور در منطقه البرز غربی امکان‌پذیر است.
10. سیاست «بازسازی مسیر زیارتی تاریخی مشهد اردهال» با تقویت آیین سنتی قالی‌شویان و توسعه زیرساخت‌های پذیرایی و فرهنگی در استان مرکزی قابل اجراست.
11. سیاست «ایجاد محور زیارتی خراسان شمالی» با تمرکز بر بقعه امامزاده سید عباس (بجنورد) و امامزاده اسحاق (فاروج) قابل طراحی است.
12. سیاست «توسعه ظرفیت زیارت در امامزاده صالح (ع) تجریش» با محوریت گردشگری مذهبی ـ شهری تهران و تقویت خدمات رفاهی ـ معنوی در پایتخت قابل اجراست.
13. سیاست «احیای جایگاه مذهبی آرامگاه شیخ صدوق (ره) در ابن‌بابویه ری» با معرفی آن به‌عنوان زیارتگاه علمای شیعه و مرکز تدریس علم حدیث ممکن است.
14. سیاست «تبدیل بقعه علی بن جعفر (ع) قم به مرکز زیارت علمی ـ معنوی» با راه‌اندازی مدرسه علمی وابسته و اتصال به دانشگاه رضوی می‌تواند اجرا شود.
15. سیاست «ایجاد محور زیارت اهل بیت در اردبیل» با تمرکز بر بقعه امامزاده صالح و امامزاده ابراهیم (نیر) به‌ویژه برای جذب زائران آذری‌زبان ایران و جمهوری آذربایجان پیشنهاد می‌شود.
16. سیاست «توسعه زیارت مذهبی در خوزستان» با محوریت بقعه علی ابن مهزیار اهوازی و امامزاده عبدالله بن علی در شوشتر می‌تواند به پویایی مذهبی جنوب غربی کمک کند.
17. سیاست «احیای زیارت امامزاده قاسم (ع) در همدان» با اتصال آن به گردشگری تاریخی ـ مذهبی در حوزه غرب کشور قابلیت اجرا دارد.
18. سیاست «تثبیت جایگاه معنوی بقعه امامزاده داوود (ع)» با طراحی مسیر پیاده‌روی کوهستانی و زائرسرای کوهستانی برای ساکنان تهران و البرز قابل انجام است.
19. سیاست «توسعه زیارت امامزاده هلال بن علی در آران و بیدگل» با معرفی به‌عنوان دروازه کویر و برگزاری آیین‌های معنوی ویژه در ایام محرم ممکن است.
20. سیاست «تثبیت نقش زیارتی امامزاده حسین (ع) در زنجان» با توجه به ظرفیت بالای جمعیت شیعی ترک‌زبان منطقه و نزدیکی به مسیر تبریز ـ قم اهمیت دارد.
21. سیاست «ایجاد پایگاه بین‌المللی برای آرامگاه شیخ مفید در بغداد از طریق ایران» با محوریت علما و طلاب قمی می‌تواند مکمل سفرهای زیارتی عتبات باشد.
22. سیاست «تبدیل مقبره ابن‌قولویه به زیارتگاه دانش‌بنیان» با پیوند حوزه علمیه و گردشگری دانش‌محور مذهبی قابل پیگیری است.
23. سیاست «فعال‌سازی زیارتگاههای فرزندان ائمه در مناطق شمال غرب ایران» از جمله در شهرهایی چون تبریز، خوی، مرند، و ارومیه قابل طراحی است.
24. سیاست «توسعه زیارت خانواده امام رضا (ع) در تربت حیدریه، فریمان، و خواف» با طراحی شبکه زیارتی ویژه در خراسان رضوی قابل تحقق است.
25. سیاست «ایجاد مسیر زیارتی بانوان شیعه» با محوریت بی‌بی حکیمه، حضرت معصومه، بی‌بی زبیده (کاشان) و امامزاده طاهره (کرج) قابل برنامه‌ریزی است.
26. سیاست «استفاده از ظرفیت قرنطینه یا بیتوته مذهبی در امامزاده عبدالله در شهرری» برای برنامه‌های درمانی ـ زیارتی قابل احیاست.
27. سیاست «بازطراحی آیین‌های سنتی عزاداری مذهبی در بوشهر و دشتستان» با پیوند به زیارتگاههای محلی شیعه مانند شاهزاده ابوالقاسم قابل انجام است.
28. سیاست «تثبیت جایگاه زیارتی شیعیان در استان گلستان» با محوریت امامزاده یحیی بن زید در گنبدکاووس و امامزاده عبدالله در گرگان قابل پیگیری است.
29. سیاست «بازتعریف نقش بقعه امامزاده محمد (ع) در جاده چالوس» به‌عنوان مقصد زیارتی برای گردشگران تهرانی قابل اجراست.
30. سیاست «توسعه گردشگری مذهبی ـ کویری در خور و بیابانک» با تمرکز بر امامزاده داوود (ع) در منطقه شرق اصفهان قابل بررسی است.
31. سیاست «برگزاری جشنواره زیارت‌محور در نجف‌آباد با محوریت بقعه سید محمد» با پیوند گردشگری شهری و مذهبی ممکن است.
32. سیاست «ایجاد قطب زیارت ـ هنر در کاشان» با احیای زیارتگاههای متعدد مانند امامزاده سلطان امیراحمد در کنار خانه‌های تاریخی امکان‌پذیر است.
33. سیاست «بازآفرینی مسیر زیارتی جنوب کرمان» با محوریت امامزاده سیداحمد (جیرفت) و امامزاده سید جلال‌الدین در کهنوج قابل پیگیری است.
34. سیاست «احیای جایگاه زیارتی فامنین با تمرکز بر بقعه امامزاده محسن» برای تقویت گردشگری مذهبی غرب کشور مؤثر است.
35. سیاست «تقویت زیارت در مناطق شیعه‌نشین سیستان و بلوچستان» با محوریت امامزاده سیدمحمد در زابل و امامزاده عبدالله در ایرانشهر قابلیت بررسی دارد.
36. سیاست «ایجاد تور زیارتی ـ تاریخی در قلعۀ قافه استان گلستان» با تمرکز بر بقعه محلی امامزاده احمد قابل طراحی است.
37. سیاست «تبدیل روستای بیدگل به قطب زیارت‌محور شیعه» با توسعه امامزاده‌های منطقه و مسیرهای معنوی قابل تحقق است.
38. سیاست «تثبیت نقش زیارتی امامزاده اسماعیل در نجف‌آباد» با پیوند میان زیارت و گردشگری طبیعت در دامنه کوهستان زاگرس ممکن است.
39. سیاست «ایجاد جشنواره پیاده‌روی به سوی امامزاده علی بن جعفر در قم» با الگوبرداری از اربعین قابلیت اجرا دارد.
40. سیاست «توسعه بقاع متبرکه شیعه در منطقه ساوجبلاغ» با محوریت امامزاده بی‌بی سکینه، امامزاده حسن و امامزاده طاهر ممکن است.
41. سیاست «حمایت از توسعه زیرساختی حرم امامزاده هاشم در جاده هراز» به‌عنوان مقصد توقفگاهی زائران مشهد قابل پیگیری است.
42. سیاست «ایجاد مسیر زیارتی شهرضا ـ آباده» با تمرکز بر امامزاده جعفر و سیدعبدالله می‌تواند موجب تقویت زیارت جنوب اصفهان شود.
43. سیاست «تبدیل امامزاده قاسم در مشهد به مقصد گردشگری مذهبی دانش‌آموزی» با طراحی برنامه‌های آموزشی دینی در تابستان قابل اجراست.
44. سیاست «بازآفرینی نقش بقعه سیدجلال‌الدین اشرف در آستانه اشرفیه» با تمرکز بر گردشگری مذهبی در شمال کشور ممکن است.
45. سیاست «احیای بقعه امامزاده ناصرالدین در آمل» با محوریت تاریخ تشیع در مازندران می‌تواند سبب بازگشت جایگاه مذهبی آن شود.
46. سیاست «پیوند گردشگری مذهبی و ادبی در توس» با طراحی مسیر رضوی و آرامگاه فردوسی امکان‌پذیر است.
47. سیاست «توسعه زیارتگاههای عشایری شیعه» مانند امامزاده شمس‌الدین در چهارمحال و امامزاده سیدتقی در کوهرنگ قابل طراحی است.
48. سیاست «ایجاد قطب زیارت و مقاومت در دزفول» با تمرکز بر امامزاده سبزقبا و یادمان شهدا قابل تحقق است.
49. سیاست «بازآفرینی گردشگری مذهبی در جنوب فارس» با محوریت امامزاده شاه فرج‌الله در لارستان قابل پیگیری است.
50. سیاست «برگزاری پیاده‌روی مذهبی شب‌های قدر به سمت امامزاده صالح (ع) تجریش» به‌عنوان آیینی شهری ـ معنوی در تهران قابل اجراست.
پیشنهادهای سیاستی برای توسعه گردشگری اماکن مذهبی اهل سنت ایران
51. سیاست «محورسازی زیارت اصحاب پیامبر» را می‌توان با تمرکز بر مقبره طلحة بن عبیدالله در بندر سیراف پیگیری کرد؛ این مکان ظرفیت جذب مسلمانان سنی از کشورهای حاشیه خلیج فارس را دارد.
52. سیاست «رونق‌دهی به اماکن مقدس بلوچ» در اطراف خاش و زاهدان، با محوریت مقبره خواجه عبدالله در خاش قابل اجراست؛ این مکان یکی از نمادهای عرفانی اهل سنت بلوچستان است و می‌تواند پایگاهی برای گردشگری مذهبی منطقه‌ای شود.
53. سیاست «ارتقای گردشگری مذهبی در ترکمن‌صحرا» را می‌توان با تمرکز بر آرامگاه مختوم‌قلی فراغی، شاعر و عارف ترکمن، اجرایی کرد؛ ایجاد مسیرهای فرهنگی ـ زیارتی از گنبد تا مراوه‌تپه، جذابیت بالایی دارد.
54. سیاست «بازشناسی مزار اهل طریق» با توسعه زیارتگاه سلطان اویس قرنی در سردشت قابل انجام است؛ با ایجاد اقامتگاه‌های بومی و تورهای معنوی، این زیارتگاه قابلیت بالایی برای جذب زائران دارد.
55. سیاست «تقویت گردشگری مذهبی – عرفانی» با محوریت مزار شیخ حسن مولانای قزل‌قلعه در مهاباد قابل پیگیری است؛ این محل محل رجوع اهل سنت منطقه و از زیارتگاههای معتبر کردستان اهل سنت است.
56. سیاست «ارتباط‌دهی ظرفیت‌های مذهبی شمال خراسان» را می‌توان با محوریت مزار امامزاده خالد نبی در کلاله دنبال کرد؛ این مزار برای اهل سنت ترکمن‌زبان جذابیت بالا دارد و در کنار طبیعت منطقه، می‌تواند به کانون گردشگری تبدیل شود.
57. سیاست «رونق گردشگری زیارتی بین‌المللی اهل سنت» را می‌توان با مرمت و معرفی مسجد جامع نایبند (بندر کُنارک) در سیستان دنبال کرد؛ این مسجد از قدیمی‌ترین مساجد اهل سنت در جنوب شرق ایران است و معماری آن توجه جهان اسلام را جلب می‌کند.
58. سیاست «توسعه سفرهای زیارتی اهل سنت استان هرمزگان» را می‌توان با احیای مقبره شیخ ناصرخان در میناب اجرا کرد؛ این مقبره مورد احترام مردم اهل سنت منطقه است و با بهبود دسترسی و معرفی فرهنگی، قابلیت توسعه دارد.
59. سیاست «استفاده از ظرفیت‌های عرفانی ــ صوفیانه اهل سنت» را می‌توان با احیای یادمان شیخ محمد شمس‌الدین در سنندج آغاز کرد؛ این چهره از عرفای مورد احترام شافعی‌مذهب غرب کشور است و جایگاه ویژه‌ای در زیارت محلی دارد.
60. سیاست «برگزاری جشنواره‌های مذهبی اهل سنت» با محوریت اعیاد مذهبی اهل سنت در کنار مقبره حاجی عبدالوهاب در چابهار، ظرفیت بالایی برای جذب زائران داخلی و خارجی دارد؛ به‌ویژه برای کشورهای عربی و شبه‌قاره.
پیشنهادهای سیاستی برای توسعه گردشگری اماکن مذهبی زرتشتیان ایران
61. سیاست «ایجاد محور زیارت زرتشتیان جهان» را می‌توان با تمرکز بر آتشکده ورهرام یزد پی‌ریزی کرد؛ این آتشکده، که آتش آن بیش از 1500 سال است خاموش نشده، مقدس‌ترین مرکز آیینی زرتشتیان ایران است و قابلیت تبدیل شدن به محور سفرهای معنوی پارسیان از هند و اروپا را دارد.
62. سیاست «احیای محور کوه‌زیارت زرتشتیان» را می‌توان با تمرکز بر زیارتگاه پیر سبز چک‌چک در اردکان اجرا کرد؛ این مکان که هر ساله در خردادماه هزاران زرتشتی از سراسر جهان را جذب می‌کند، امکان توسعه خدمات اقامتی و آیینی را دارد.
63. سیاست «بازآفرینی مسیر مقدس شمال به جنوب زرتشتی» را می‌توان با طراحی سفر معنوی چهارگانه (یزد – چک‌چک – کرمان – نیریز) پیاده‌سازی کرد؛ این اقدام سبب اتصال پراکندگی‌های قومی ــ دینی زرتشتی در ایران می‌شود و زنجیره‌ای از زیارت‌گاه‌ها را در هم می‌تند.
64. سیاست «بازسازی و معرفی آتشکده آذرگشسب» در تکاب (آذربایجان غربی) را می‌توان در قالب پروژه‌ای ملی اجرا کرد؛ این آتشکده باستانی از سه آتش مقدس سلطنتی ایران باستان بوده و قابلیت بازخوانی در مسیر گردشگری تاریخی‌ـ‌مذهبی دارد.
65. سیاست «تبدیل تفت به قطب آیینی ـ فرهنگی زرتشتیان» را می‌توان با تمرکز بر پیر نارکی تفت اجرایی کرد؛ این مکان از نیایشگاه‌های بسیار مهم زرتشتیان است و در ماه‌های خاص میزبان تجمع‌های مذهبی منظم است.
66. سیاست «ثبت آیین‌های زرتشتی به‌عنوان میراث ناملموس جهانی» را می‌توان با محوریت آیین سدره‌پوشی در زیارتگاههای تفت و یزد پیگیری کرد؛ این آیین معادل غسل تعمید در ادیان دیگر است و جنبه زیارتی ـ معنوی ویژه‌ای دارد.
67. سیاست «رونق‌بخشی به ظرفیت‌های شرق زرتشتی‌نشین» با تمرکز بر زیارتگاه پیر مهر ایزد در مهریز قابل طراحی است؛ این مکان که از کهن‌ترین نیایشگاه‌های زرتشتی ایران است، با مرمت و معرفی مناسب، می‌تواند در مسیر گردشگری آیینی قرار گیرد.
68. سیاست «راه‌اندازی موزه جهانی زرتشت» را می‌توان در کنار آتشکده یزد و با تکیه بر میراث مستند و شفاهی دین زرتشت اجرا کرد؛ این اقدام نقش مؤثری در جذب گردشگران فکری و معنوی خواهد داشت.
69. سیاست «توسعه گردشگری آیینی پیرانگاه‌ها» با تمرکز بر پیر سبز، پیر نارکی، پیرهرشت و پیر‌بانو در یزد و تفت، با ایجاد پیوستگی معنوی میان آنها و طراحی بسته‌های گردشگری چندروزه، قابلیت اجرا دارد.
70. سیاست «تقویت ارتباطات فراملی زرتشتیان» را می‌توان با ایجاد تقویم زیارتی بین‌المللی در پیوند با جشن سده و نوروز و اجرای آن در اماکن مقدس چون چک‌چک و آتشکده یزد دنبال کرد؛ این سیاست می‌تواند ایران را به مرکز تجدید معنویت زرتشتیان جهان بدل کند.
پیشنهادهای سیاستی برای توسعه گردشگری اماکن مذهبی مسیحیان ایران
71. سیاست «محورسازی جلفا به‌عنوان مقصد زیارتی ارامنه جهان» را می‌توان با تمرکز بر کلیسای وانک در اصفهان اجرایی کرد؛ این کلیسا از مهمترین مراکز معنوی و فرهنگی ارمنیان ایران است و قابلیت تبدیل به پایگاه بین‌المللی آیین‌های مذهبی را دارد.
72. سیاست «احیای مسیر زیارتی ارامنه در شمال غرب ایران» را می‌توان با تمرکز بر کلیسای زور زور در ماکو آغاز کرد؛ این کلیسا که در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شده، بخشی از منظومه کلیساهای تاریخی ارامنه است که می‌توانند در قالب مسیر آیینی ــ تاریخی معرفی شوند.
73. سیاست «تقویت گردشگری مذهبی ارس ــ وان ــ ارمنستان» را می‌توان با محور قرار دادن قره‌کلیسا در چالدران اجرا کرد؛ این کلیسا محل زیارت سالانه هزاران مسیحی است و جشن بزرگ تادئوس مقدس، امکان تبدیل آن به رویدادی منطقه‌ای را فراهم کرده است.
74. سیاست «ایجاد موزه ملی مسیحیت در ایران» را می‌توان با بهره‌گیری از ظرفیت‌های تاریخی کلیسای مریم مقدس تبریز و مجموعه اسناد و نسخ خطی مسیحیان شرق طراحی کرد؛ این اقدام می‌تواند مخاطب جهانی داشته باشد.
75. سیاست «رونق‌بخشی به گردشگری مذهبی بین‌الفرقه‌ای مسیحیان» را می‌توان با احیای کلیساهای آشوری در ارومیه، سلماس و سنندج پیگیری کرد؛ این کلیساها با وجود کوچ جمعیت، همچنان ارزش معنوی و تاریخی بالایی دارند.
76. سیاست «ارتقای زیارت‌پذیری کلیسای استفانوس مقدس» در جلفا (مرند) قابل پیگیری است؛ این کلیسا که در کوهپایه‌ای روح‌نواز واقع شده، یکی از سه کلیسای ثبت جهانی ایران است و نیاز به مسیرسازی و زیرساخت گردشگری دارد.
77. سیاست «تبدیل کلیسای مریم مقدس تهران به مرکز گفت‌وگوی ادیان» با محوریت صلح ادیان ابراهیمی قابل اجراست؛ این کلیسای فعال، ظرفیت تبدیل به کانون آیینی ــ دیپلماتیک مسیحیان پایتخت را دارد.
78. سیاست «استفاده از ظرفیت‌های معنوی آشوریان در شمال ایران» با تمرکز بر کلیسای مارگیورگیس در ارومیه و آیین‌های سالانه آن، زمینه‌ساز پیوندهای بین‌المللی با جوامع آشوری ــ آرامی در آمریکا و عراق خواهد بود.
79. سیاست «زنده‌سازی آیین‌های خاص میلاد و عید پاک» را می‌توان با حمایت از کلیساهای فعال ارمنی در تهران، اصفهان، تبریز و ارومیه و ایجاد تقویم جشنواره‌های معنوی مسیحی در ایران دنبال کرد.
80. سیاست «بازتعریف جاذبه‌های گردشگری آیینی در کلیساهای جنوب ایران» مانند کلیسای بوشهر و خرمشهر، می‌تواند به‌ویژه برای مسیحیان کاتولیک و ارتدوکس جذاب باشد و به توریسم مذهبی دریامحور نیز متصل شود.
پیشنهادهای سیاستی برای توسعه گردشگری اماکن مذهبی یهودیان ایران
81. سیاست «احیای کنیسه‌های تاریخی اصفهان» را می‌توان با تمرکز بر کنیسه عمو شعیا (Emmanuel Synagogue) و دیگر کنیسه‌های جلفای یهودی‌نشین دنبال کرد؛ این مراکز مذهبی، یادگار عصر صفوی‌اند و ظرفیت برگزاری آیین‌های زنده و تورهای تخصصی دارند.
82. سیاست «بازآفرینی مسیر زیارتی پیامبران یهود در شمال ایران» با محوریت آرامگاه‌های حضرت حبقوق در تویسرکان، حضرت قیدار در زنجان و حضرت دانیال در شوش قابل اجراست؛ این سه مکان زیارتی می‌توانند مسیر معنوی پیامبران در ایران را شکل دهند.
83. سیاست «تبدیل کنیسه حییم در تهران به مرکز فرهنگی ــ مذهبی یهودیان ایرانی‌تبار» قابل پیگیری است؛ این کنیسه فعال‌ترین مرکز یهودیان ایران است و ظرفیت آن برای جذب تورهای مذهبی از آمریکا و اروپا بالاست.
84. سیاست «معرفی مقبره حضرت یوشع بن نون در سرپل‌ذهاب به‌عنوان مقصد زیارتی یهودیان و مسلمانان» می‌تواند به توسعه گردشگری بین‌دینی غرب کشور کمک کند؛ این محل با بازسازی زیرساخت‌ها و معرفی تاریخی قابلیت ارتقا دارد.
85. سیاست «ایجاد مسیر یادمانی یهودیان ایران در شیراز» را می‌توان با معرفی کنیسه‌های تاریخی، گورستان‌های باستانی و خاطره‌نگاری‌های شفاهی از جوامع یهودی دنبال کرد؛ شیراز یکی از بزرگ‌ترین مراکز یهودی ایران بوده است.
86. سیاست «توسعه گردشگری مذهبی در مقبره حضرت دانیال نبی در شوش» با حفظ احترام متقابل ادیان قابل اجراست؛ این مکان مشترک مسلمانان و یهودیان می‌تواند به قطب زائرپذیری بین‌المللی تبدیل شود.
87. سیاست «بازآفرینی فضای زیارتی در کنیسه یعقوب در یزد» با مرمت، مستندسازی و افزودن کارکرد فرهنگی ـ آموزشی امکان‌پذیر است؛ یزد از مراکز مهم تمدن یهودی در دوران قاجار و پهلوی بوده است.
88. سیاست «معرفی آرامگاه شموئیل پیامبر در نزدیکی ساوه به‌عنوان بخش از مسیر زیارتی انبیای یهود» می‌تواند بخشی از گردشگری مذهبی یهودیان از ایران و خارج را فعال کند، به‌ویژه اگر با حمایت فرهنگی و بین‌المللی همراه باشد.
جمع‌بندی
این 88 پیشنهاد سیاستی، گوشه کوچکی از دریای بی‌کران ظرفیت‌های گردشگری مذهبی کشور را به نمایش می‌گذارد، که توسعه نیافته، و برای فعال شدن بستگی مستقیم به وجود یا الغای تحریم‌ها ندارد. وجود سرزمین باستانی و مردمان متدیّن و با فرهنگ ایران‌زمین، بستری بی‌نظیر برای گردشگری فرهنگی و مذهبی در ایران ما فراهم آورده است.
گو اینکه توجه داریم، ایران ما، نه فقط در گردشگری مذهبی، بلکه برای سایر انواع گردشگری نیز مستعد است: گردشگری فرهنگی (Cultural Tourism)، گردشگری سلامت (Health Tourism)، گردشگری درمانی (Medical Tourism)، گردشگری طبیعت‌گرا (Eco-Tourism)، گردشگری ماجراجویانه (Adventure Tourism)، گردشگری کشاورزی (Agro-Tourism)، گردشگری تاریخی (Heritage Tourism)، گردشگری غذا (Culinary or Gastronomic Tourism)، گردشگری ورزشی (Sport Tourism)، گردشگری شهری (Urban Tourism)، گردشگری آموزشی (Educational Tourism)، گردشگری داوطلبانه (Volunteer Tourism)، گردشگری تجاری (Business Tourism)، گردشگری صنعتی (Industrial Tourism)و ده‌ها نوع دیگر از گرشگری وجود دارد که با اجرای سیاست‌های درست، شکوفا خواهد شد.
ایران پرموهبت ما را در ادبیات اقتصادی «Gifted Land» می‌نامند. واقعاً این کشور به انتظار برای گشایش تحریمی نیازی ندارد.
انتهای پیام/
