به گزارش خبرنگار اقتصادی پایگاه خبری خبرآنی؛ دکتر محمدتقی امانپور، که تنها معاون آموزش تحقیقات ادوار وزارت جهاد سازندگی بوده و در زمره نظریه‌پردازان توسعه کشاورزی جای می‌گیرد؛ وی در یادداشتی با عنوان «چاره‌جویی چالش آب: تولید آب مورد نیاز با آبخیزداری و آبخوانداری ــ دستاوردهای تحول‌آفرین آبخیزداری در نائین اصفهان» که برای انتشار بصورت اختصاصی در اختیار پایگاه خبری خبرآنی قرار گرفته، ابعاد و دستاوردهای اجرای آبخیزداری و آبخوانداری در نائین استان اصفهان را تشریح کرده است. متن یادداشت به این شرح است:
"با انتشار یادداشت سیاستی نخست در پایگاه خبری خبرآنی، «الگوی مدیریت جهادی» و «الگوی راهبردی تمدن‌سازی»، آسیب‌ها و چالش‌های استراتژیک نوزده‌گانه مطرح شد. از جمله، چاره‌جویی برای چالش آب و اشاره به پنج راهکار عمده در این زمینه مورد توجه قرار گرفت.
در گام اول، راهکار نخست با عنوان «تأمین یک‌صد میلیارد مترمکعب آب جدید» از طریق کاربست فناوری‌های آبخیزداری و آبخوانداری ارائه شد. سپس، به پرسش‌ها و ابهامات مطرح‌شده پاسخ داده شد و در ادامه، گزارشی عملیاتی از دستاوردهای تحول‌آفرین و شگفت‌انگیز ناشی از اقدامات آبخیزداری در منطقه‌ی خور و بیابانک استان اصفهان ارائه گردید، که با استقبال گسترده مخاطبان محترم روبه‌رو شد.
اکنون، در گام چهارم از آن یادداشت، و در ادامه‌ی موضوع چاره‌جویی برای بحران آب، گزارشی دیگر درباره دستاوردهای تحول‌آفرین آبخیزداری در بخش انارک شهرستان نائین تقدیم می‌شود.
تأکید بر معرفی چنین دستاوردهایی در حوضه‌های آبخیز خشک و بیابانی ایران مرکزی ــ که امروزه به کانون توجه سرمایه‌گذاران برای تأمین آب به هر قیمت و از هر روش تبدیل شده‌اند ــ می‌تواند راه را برای چاره‌جویی‌هایی آسان، پایدار، کم‌هزینه، و همراه با جلب سرمایه و مشارکت مردمی هموار سازد؛ موضوعی که مطالبه‌ی جدی مردم، مسئولان نظام و رهبر معظم انقلاب اسلامی به شمار می‌رود.
بیشتر بخوانید
الف) منطقه فعالیت
نائین، از مناطق خشک و کم‌‌بارش استان اصفهان است. میانگین بارندگی سالیانه آن تنها 90 میلی‌متر است. رگبارهای تند و پراکنده‌ای که در فصل‌های مختلف ــ به‌ویژه در بهار و تابستان ــ نازل می‌شود، هرچند نعمتی الهی است، اما در صورت عدم مهار و مدیریت، غالباً به سیلاب‌های مخرب تبدیل می‌گردد. از این‌رو، اقدامات اولیه و فوری برای مهار سیلاب‌ها از طریق حفاظت آب و خاک، کاملاً ضروری است. با این حال، در بسیاری از مناطق، از این امر غفلت شده است. تجربه نشان می‌دهد که حتی اقداماتی ابتدایی نیز در مناطقی که انجام گرفته، آثار پربرکت و تحول‌آفرینی به همراه داشته است.
ب) اجرای پروژه حفاظت آب و خاک با پخش سیلاب در منطقه قدومه
این پروژه در پنج کیلومتری جنوب‌غربی شهر انارک و در پایین‌دست جاده انارک ــ طالمسی، در سطحی به وسعت 200 هکتار اجرا شده است. عرصه اجرای طرح، از نظر زیست‌محیطی و کشاورزی، برای کاشت گیاهان دارویی مانند قدومه و آنغوزه، و همچنین سبزیجات باارزشی همچون ریواس و نیز درختان مقاوم مثمر نظیر زیتون، بادام و پسته بسیار مناسب ارزیابی شده است.
در حال حاضر، بخشی از این عرصه به پسته‌کاری اختصاص یافته و آبیاری آن از طریق سیلاب‌های پراکنده و محدودِ سالیانه انجام می‌شود. حجم روان‌آب در این محدوده به‌طور متوسط حداکثر 1.5 میلیون متر مکعب در سال برآورد شده است. کل سرمایه‌گذاری پروژه، که در سال 1390 به پایان رسید، بالغ بر هفت میلیارد تومان بوده و توسط بخش خصوصی تأمین شده است.
در سال‌های پس از اجرای پروژه، مدیریت مؤثر سیلاب‌ها باعث تغذیه‌ی سفره‌های آب زیرزمینی پایین‌دست، احیای چشمه‌ها و قنوات، و افزایش اعتماد و امید در میان مردم، روستاییان و کشاورزان منطقه شده است. این در حالی است که تأمین آب آشامیدنی شهر انارک با صرف هزینه‌ای بالا و احداث خط لوله‌ای به طول 220 کیلومتر انجام شده است؛ اما تجربه این پروژه نشان می‌دهد که با مهار سیلاب‌ها و مدیریت بهینه منابع آب بومی، می‌توان امکان تأمین آب پایدار برای کل منطقه را فراهم کرد.
امید می‌رود با جلب مشارکت مردمی، دیگر ظرفیت‌های سیلابی منطقه نیز در مسیر توسعه پایدار و تأمین منابع آبی ساماندهی و مدیریت شود.
ج) آبخیزداری در حوضه بالادست مزرعه مشجره
مزرعه‌ای مشجر و متروکه در 15 کیلومتری شمال‌شرقی شهر انارک و در جوار کاروانسرای تاریخی و مخروبه شاه‌عباسی، به‌عنوان یکی از عرصه‌های مستعد برای احیا و توسعه انتخاب شد. هدف از این اقدام، تأمین آب مورد نیاز مزرعه و ایجاد رونق در بخش گردشگری منطقه بود. در همین راستا، یکی از کارآفرینان بخش خصوصی با رویکردی فعالانه، عملیات آبخیزداری را در 60 هکتار از عرصه بالادست این مزرعه آغاز کرد. کل هزینه اجرای پروژه حدود 10 میلیارد تومان برآورد شد و عملیات اجرایی آن ظرف مدت یک‌سال به انجام رسید.
نتیجه این اقدام مؤثر، مهار سالیانه حدود یک میلیون مترمکعب از سیلاب‌های حوضه آبخیز مذکور بود که دستاوردهای مشخص و مهمی به همراه داشته است:
1. مهار و مدیریت سیلاب‌های مخرب: پیش از اجرای پروژه، این سیلاب‌ها هر ساله موجب آسیب‌دیدگی و تخریب چندین مزرعه در منطقه می‌شدند؛ اما پس از اجرای عملیات آبخیزداری، کنترل این سیلاب‌ها امکان‌پذیر شده است.
2. تغذیه سفره‌های زیرزمینی و تأمین آب پایدار: چاه کشاورزی متعلق به همین مزرعه، که پیش از این دچار کم‌آبی بود، اکنون با استفاده از سیلاب‌های مهارشده تغذیه می‌شود و آب مورد نیاز مزرعه به‌طور پایدار تأمین شده است.
3. ارتقاء کیفیت آب زیرزمینی: شاخص شوری یا شاخص هدایت الکتریکی آب (EC)، که پیش‌تر حدود 16٬000 µS/cm (میکروزیمنس بر سانتی‌متر) بوده، با اجرای این پروژه به حدود 5٬000 کاهش یافته است. پیش‌بینی می‌شود با ادامه مدیریت و تغذیه سیلاب‌ها، این شاخص به حدود 2٬000 نیز برسد؛ سطحی که برای کشت و باردهی درختانی مانند پسته، خرما و زیتون بسیار مناسب خواهد بود.
4. توسعه گردشگری منطقه: هرچند این ناحیه روستایی پیش‌تر از رونق گردشگری برخوردار نبود، اما وجود کاروانسرای تاریخی شاه‌عباسی فرصتی طلایی فراهم کرده است. تأمین آب مورد نیاز این مجموعه، زمینه مرمت و بازسازی آن را فراهم آورده و این اقدام به یکی از جاذبه‌های مورد توجه گردشگران تبدیل شده است. بدین ترتیب، پروژه آبخیزداری علاوه بر اثرات زیست‌محیطی و کشاورزی، به ابزاری برای توسعه کسب‌وکارهای روستایی نیز بدل شده است.
د) مدیریت جامع حوضۀ آبخیز
اجرای دو فعالیت «حفاظت آب و خاک» در بستر دو رودخانۀ سیلابی، از طریق پخش سیلاب و اقدامات آبخیزداری با سرمایه‌گذاری بخش خصوصی، نشان‌دهندۀ ظرفیت بالای مشارکت‌های مردمی در این حوزه است. این مشارکت‌ها، همان خواستۀ واقعی مردم، نظام اسلامی و رهبر معظم انقلاب اسلامی‌اند؛ مشارکت‌هایی که دولت باید با نقش‌آفرینی مؤثرتر، به‌ویژه در پشتیبانی، فرهنگ‌سازی و مدیریت راهبردی، از آن‌ها پشتیبانی کند.
بطور طبیعی ادارۀ کل منابع طبیعی استان اصفهان موظف بوده است با استفاده از مشاوران متخصص، در اسرع وقت نسبت به تهیۀ «سند مدیریت جامع حوضۀ آبخیز نائین» اقدام کند و کلیۀ زیرحوضه‌ها از جمله انارک و سایر بخش‌های شهرستان را مورد مطالعه قرار دهد؛ مطالعاتی که بر پایۀ ظرفیت‌های آبخیزداری و با مشارکت مردم و تعیین نقش متولیان امر باید صورت گیرد.
وجود خیرین سرمایه‌گذار در طراحی و اجرای پروژه‌ها، ظرفیتی ارزشمند و مردمی است که می‌تواند الگویی برای تکرار موفقیت دو پروژۀ قبلی باشد؛ پروژه‌هایی که در راستای تأمین آب، توسعۀ پایدار کشاورزی، و تحقق توسعۀ پایدار منطقه در همۀ عرصه‌ها، مؤثر بوده‌اند.
در حال حاضر، مطالعۀ حوضۀ آبخیز روستاهای سهیل و سپر در شهرستان نائین در دست انجام است؛ بودجۀ این مطالعات توسط خیرین روستاها تأمین شده و با نهایی شدن طرح‌ها، عملیات اجرایی آبخیزداری نیز با مشارکت خیرین آغاز خواهد شد. هنوز هم مردم در این عرصه پیشگام‌اند، و از متولیان مربوطه انتظار می‌رود که با حمایت همه‌جانبه، مشارکت در مطالعات و اجرا را تسهیل کرده و نقش راهبری و پرچمداری را برعهده گیرند.
هـ) نقش‌آفرینی متولیان ملی و استانی
1. نقش‌آفرینی متولی پژوهشی بخش کشاورزی
ضروری است پژوهشکدۀ ملی حفاظت خاک و آبخیزداری ــ که ان‌شاءالله در آینده‌ای نزدیک به پژوهشگاه ملی آبخیزداری ارتقا یابد ــ نسبت به مستندسازی علمی دستاوردهای حاصل از اقدامات آبخیزداری اقدام کند. این پژوهشکده باید گزارش‌های جامع علمی تهیه کرده و آن‌ها را در اختیار مراکز علمی، دانشگاهی و نهادهای اجرایی قرار دهد، تا در فرآیندهای الگوسازی، توانمندسازی و تولید محتوای علمی در حوزۀ آبخیزداری مورد استفاده قرار گیرد.
2. نقش‌آفرینی مجامع علمی ملی
ضروری است جامعۀ علمی و دانشگاهی کشور، دانشجویان و استادان را به بازدید میدانی از دستاوردهای مناطق خور و بیابانک و نائین تشویق کند. این بازدیدها می‌تواند زمینه‌ساز ثبت مشاهدات علمی، تهیۀ مستندات و ارزیابی عملکردها در قالب پایان‌نامه‌های دانشجویی، مقالات علمی، و برگزاری رویدادهای تخصصی باشد. موضوع محوری این فعالیت‌ها باید «تأمین آب پایدار با رویکرد آبخیزداری در ایران مرکزی» باشد و با جدیت پیگیری شود.
3. نقش‌آفرینی متولیان استانی
رسالت مراکز علمی و دانشگاهی استان اصفهان در این زمینه سنگین‌تر است و شایسته است که پرچمدار این نهضت علمی ملی باشند. همچنین لازم است مرکز آموزش و تحقیقات جهاد کشاورزی استان اصفهان به‌طور فعالانه به این جریان بپیوندد و نسبت به ترویج دستاوردهای مشارکت مردمی اقدام کند؛ امری که مورد تأکید صریح مقام معظم رهبری در سال جاری بوده است.
از آنجا که مسئولیت مدیریت جامع حوضه‌های آبخیز در هر استان بر عهدۀ استاندار محترم است، شایسته است ضمن قدردانی از دست‌اندرکاران و انعکاس رسانه‌ای اقدامات انجام‌شده، تهیۀ سند مدیریت جامع حوضه‌های آبخیز استان اصفهان نیز بصورت مرحله‌به‌مرحله آغاز شود؛ اقدامی ضروری که تاکنون از آن غفلت شده است.
اگر تأمین آب پایدار یک چالش راهبردی در استان اصفهان به شمار می‌رود و اگر این تأمین در اقلیم خشک و بیابانی منطقه، پرهزینه و دشوار است، پاسخ به این چالش باید بر کارآمدترین روش‌ها مبتنی باشد؛ روش‌هایی که ضمن برخورداری از پشتوانۀ علمی، به مشارکت‌های مردمی نیز تکیه داشته باشند.
آبخیزداری ــ در اندیشه و عمل و با اتکا به دستاوردهای علمی و تجربیات پایلوت ــ راهکاری مؤثر برای مشارکت مردمی در بهره‌برداری پایدار از منابع زیستی، به‌ویژه منابع آب در اقلیم خشک استان اصفهان، به‌شمار می‌رود. تحقق این هدف نیازمند تهیۀ اسناد مدیریت جامع حوضه‌های آبخیز استان است؛ و هرگونه غفلت از این مهم، بخشودنی نیست. تهیۀ این اسناد برای هر یک از حوضه‌ها، هزینه چندانی در بر ندارد، اما ابزاری کارآمد برای جذب مشارکت مردمی و سرمایه‌گذاری بخش خصوصی در چارچوب برنامه‌ریزی علمی و مستند محسوب می‌شود.
4. تدوین برنامه ملی پایلوت اصفهان
نهضت آبخیزداری در استان اصفهان می‌تواند مقدمه‌ای برای تدوین یک برنامۀ ملی و در نهایت تأسیس صندوق پروژه باشد. این صندوق با اتکا به مشارکت‌های مردمی و بخشی از منافع حاصل از اجرای پروژه‌های آبخیزداری شکل می‌گیرد و می‌تواند به یکی از ابزارهای کارآمد حکمرانی در استان بدل شود.
هدف از تأسیس این صندوق، تأمین مالی پایدار برای اقدامات راهبردی نظیر تهیۀ اسناد مدیریت جامع حوضه‌های آبخیز استان و سایر هزینه‌های عملیاتی خواهد بود. چنین اقدامی نه‌تنها باعث ارتقای کیفیت حکمرانی منابع طبیعی در استان می‌شود، بلکه می‌تواند نقشی نجات‌بخش در مسیر دستیابی به آب پایدار در اقلیم خشک اصفهان ایفا کند.
5.مستندسازی و تولید محتوای رسانه‌ای
اگر دستاوردهای آبخیزداری بصورت حرفه‌ای مستندسازی و منتشر شوند ــ چه از طریق رسانه ملی، چه در فضای مجازی، و چه از مسیر مقالات علمی و رویدادهای ترویجی و دانشگاهی ــ آنگاه شاهد خواهیم بود که مراکز دانشگاهی کاروان‌ها و تورهای بازدید علمی از عرصه‌ها ترتیب می‌دهند. در این صورت، هر یک از عرصه‌های اجراشده، چندین‌بار مورد بازدید قرار می‌گیرند و گزارش‌های مربوط به آن‌ها، بصورت مکرر در رسانه‌ها منتشر خواهد شد.
مدارس، دبیرستان‌ها و مساجد نیز می‌توانند در این حرکت علمی ــ اجتماعی مشارکت داشته باشند و تورهای آموزشی و فرهنگی برگزار کنند. خیرین می‌توانند در محل اجرای پروژه‌ها موکب‌های پذیرایی دایر کنند و سرمایه‌گذاران نیز فرصت خواهند داشت در این مناطق، مراکز گردشگری بومی و زیست‌محیطی ایجاد کرده و پذیرای بازدیدکنندگان باشند. همۀ این اقدامات می‌توانند در دستور کار شورای عالی مدیریت جامع حوضه‌های آبخیز اصفهان قرار گیرند، مورد بررسی و تصویب واقع شوند و به‌دنبال آن، دستگاه‌های مسئول و نهادهای استانی موظف به تدوین برنامه و ارائۀ خدمات اجرایی شوند.
این یک حرکت درآمدزاست، نه هزینه‌آفرین. اکنون فقط باید یا علی گفت و حرکت را آغاز کرد."
انتهای پیام/
