انتقال کنوانسیون تنوع زیستی به سازمان حفاظت محیط زیست؛ آری یا خیر؟

به گزارش خبرآنی،  اخیرا، موضوع جابه‌جایی مرجعیت کنوانسیون تنوع زیستی از وزارت جهاد کشاورزی به سازمان حفاظت محیط زیست با پیگیری عده‌ای در کمیته‌های تخصصی دولت مطرح شده و این انتقال شکل جدی به خود گرفته است. متخصصین امضا کننده این نامه‌ها معتقدند که به دلایل زیادی این انتقال را از نظر کارشناسی درست ندانسته و ممکن است برای منافع ملی تبعات زیادی را به دنبال داشته باشد.  علاوه بر متخصصین، برخی انجمن‌های علمی و نمایندگان مجلس نیز این جابه‌جایی را درست ندانسته‌اند.   

از سال ۱۳۷۵ که جمهوری اسلامی ایران به عضویت کنوانسیون در آمده است تا سال ۱۳۹۷، مرجعیت کشور در وزارت امور خارجه مستقر بوده است. نظر به تخصصی بودن موضوع تنوع زیستی و شرح وظایف گسترده وزارت جهاد کشاورزی در ارتباط با تنوع زیستی بر اساس قوانین بالادستی و لزوم مشارکت فعال در نشست‌های جهانی مرتبط با موضوع، هیات دولت در سال ۱۳۹۷ با انتقال مرجعیت کنوانسیون تنوع زیستی از وزارت امور خارجه به وزارت جهاد کشاورزی موافقت کرد و تاکنون این دبیرخانه در وزارت جهاد کشاورزی در محل سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج وزارت جهاد کشاورزی مستقر است.  

اما طی نخستین جلسه شورای عالی محیط زیست در دولت چهاردهم که روز گذشته با حضور رئیس جمهور برگزاری شد و در حاشیه این جلسه، به پیشنهاد یکی از اعضای حقیقی شورای عالی محیط زیست، درخواست انتقال مرجعیت کنوانسیون تنوع زیستی از وزارت جهاد کشاورزی به سازمان حفاظت محیط زیست مطرح شد که با موافقت رئیس جمهوری و اعضای شورای عالی همراه بود و مقرر شد موافقت نهایی با این انتقال در نخستین جلسه دولت مطرح و تصویب شود.

اما در این میان با وجود دلایلی که سازمان حفاظت محیط زیست برای این انتقال دارد و در این جلسه نیز در نظر گرفته و موافقت شده است سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی مخالف این جابه جایی است و در این راستا به گفت‌وگو با غلامرضا صالحی جوزانی- استاد پژوهش پژوهشگاه بیوتکنولوژی کشاورزی و مرجع ملی پروتکل ایمنی زیستی کارتاهنا  ذیل کنوانسیون تنوع زیستی- پرداختیم که در ادامه مشروح این مطلب را مطالعه خواهید کرد.

موضوع کنوانسیون تنوع زیستی و اهمیت آن برای کشور چیست؟

تنوع زیستی و منابع ژنتیکی گیاهی، جانوری و میکروارگانیسم‌ها به عنوان پایه و اساس زندگی بشری و امنیت غذایی مردمان در سطح جهان است. عدم وجود تنوع زیستی و منابع ژنتیکی، با نابودی زندگی و بشر برابر است و به همین دلیل شناسایی، حفاظت و بهره برداری صحیح از منابع دارای اهمیت حیاتی برای بشر است. در این راستا، کنوانسیون تنوع زیستی به عنوان یکی از کنوانسیون‌های مهم و چارچوب‌دار سازمان ملل متحد است که در سال ۱۹۹۲ با هدف حفاظت از تنوع زیستی،  بهره‌برداری پایدار از تنوع زیستی و منابع ژنتیکی و  دسترسی و تسهیم عادلانه منافع حاصل از بهره‌برداری منابع ژنتیکی در سطح جهانی تصویب شد که در حال حاضر حدود ۱۹۸ کشور دنیا و از جمله جمهوری اسلامی ایران عضو آن هستند.

با توجه به اینکه کشور ما با بیش از ۵۰ هزار گونه گیاهی و جانوری و بندپایان به عنوان یکی از ۲۵ کشور با تنوع زیستی بالا است و اهداف کنوانسیون در سطح جهانی سیاستگزاری و برنامه‌ریزی برای  حفاظت، بهره برداری پایدار و تسهیم منافع حاصل از تنوع زیستی و منابع ژنتیکی است، این کنوانسیون برای کشور ما دارای اهمیت دو چندانی است، ضمن اینکه با توجه به چارچوب جهانی تنوع زیستی که اخیرا در کنوانسیون به تصویب رسیده، کشورها باید گام های بزرگی برای حفاظت از تنوع زیستی بردارند. بنابراین کشور ما نیز باید در این خصوص با مشارکت همه دستگاه‌های اجرایی و مردم، گام های بزرگی در جهت حفاظت و بهره‌برداری پایدار از تنوع زیستی و منابع ژنتیکی خود بردارند.

دبیرخانه مرجعیت کنوانسیون تنوع زیستی از زمان عضویت کشور در کنوانسیون در چه دستگاهی بوده است؟

از سال ۱۳۷۵ که جمهوری اسلامی ایران به عضویت کنوانسیون درآمد تا سال ۱۳۹۷، مرجعیت کشور در وزارت امور خارجه مستقر بود اما موضوع شناسایی تنوع زیستی، فناوری‌های حفاظت از منابع ژنتیکی، بهره‌برداری پایدار از منابع ژنتیکی و تسهیم عادلانه منافع حاصل از آن‌ها، اموری کاملا تخصصی و مبتنی بر علوم روز و چند دیسیپلینی است. با توجه به تخصصی بودن این موضوع و شرح وظایف گسترده وزارت جهاد کشاورزی در ارتباط با تنوع زیستی بر اساس قوانین بالادستی و لزوم مشارکت فعال در نشست‌های جهانی مرتبط با موضوع، هیات دولت در سال ۱۳۹۷ با یک تصمیم درست و کارشناسی با انتقال مرجعیت کنوانسیون تنوع زیستی از وزارت امور خارجه به وزارت جهاد کشاورزی موافقت کرد و تاکنون این دبیرخانه در وزارت جهاد کشاورزی در محل سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج وزارت جهاد کشاورزی مستقر است. خوشبختانه این مرجعیت در طی هفت سال اخیر با محوریت وزارت جهاد کشاورزی و مشارکت همه دستگاه‌های اجرایی مرتبط فعالیت‌های بسیار چشمگیر و اثربخشی در سطح ملی و بین‌المللی انجام داده است.

طی روز های گذشته مسئله انتقال مرجعیت این کنوانسیون از وزارت جهاد کشاورزی به سازمان حفاظت محیط زیست مطرح شده است، نظر شما چیست؟

 به دلایل زیادی می‌توان گفت که این انتقال درست نبوده و می‌تواند برای کشور و منافع ملی تبعات زیادی را به دنبال داشته باشد.  به‌نحوی که مطرح شدن این موضوع منجر به واکنش‌های منفی زیادی از طرف متخصصین، دولتمردان و نمایندگان مجلس شورای اسلامی شده است. برای مثال بیش از ۷۰۰ نفر از اعضای هیات علمی  مرتبط با تنوع زیستی از دانشگاه‌ها و مراکز پژوهشی کشور از جمله دانشگاه‌های تهران، تربیت مدرس، فردوسی مشهد، صنعتی اصفهان، تبریز، علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان، بوعلی همدان، زنجان، رازی کرمانشاه، سمنان، محقق اردبیلی، کردستان، شهید مدنی آذربایجان، ایلام، زابل، آزاد اسلامی، پیام نور و موسسات تحقیقاتی مختلف سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی با نامه‌ای به رئیس جمهور و معاون اول رئیس جمهور خواهان توقف این انتقال غیر منطقی و غیر ضروری  شده‌اند. همچنین انجمن‌های علمی نیز با این انتقال به شدت مخالفت کرده‌اند. بنابراین  انتظار می‌رود با توجه به رویکرد دولت وفاق که رویکردی کاملا کارشناسی است، از این اقدام جلوگیری شود.

دلایل مخالفت کارشناسان و متخصصان با این جابه‌جایی چیست؟  

دلایل متعدد حقوقی و تخصصی وجود دارد که نشان می‌دهد این انتقال به صلاح منافع ملی نیست.  مورد اول این است که از نظر وجهه بین المللی، کنوانسیون تنوع زیستی با توجه به اهدافی که دنبال می‌کند،   کنوانسیونی مبتنی بر تنوع زیستی و منابع ژنتیکی است و نه محیط زیستی. این کنوانسیون ضمن تاکید بر حفاظت تنوع زیستی و منابع ژنتیکی، بر بهره برداری پایدار و تسهیم منافع حاصل از منابع ژنتیکی تاکید دارد بنابراین دستگاه‌های اجرایی از جمله وزارت جهاد کشاورزی که در زمینه حفاظت، بهره برداری و تسهیم منافع منابع ژنتیکی فعالیت محوری دارند باید در کنوانسیون نقش کلیدی ایفا کنند. تاکنون ذیل این کنوانسیون، ۳ پروتکل به نام‌های پروتکل ایمنی زیستی کارتاهنا در خصوص موجودات تراریخته، پروتکل ناگویا-کوالالامپور در خصوص مسئولیت پذیری و جبران خسارت‌های احتمالی موجودات تراریخته و نهایتا پروتکل ناگویا در خصوص دسترسی و تسهیم عادلانه منافع حاصل از منابع ژنتیکی در سطح جهانی تصویب شده‌اند. مطابق ماده ۱۱ قانون ملی ایمنی زیستی کشور مصوب سال ۱۳۸۸ مجلس شورای اسلامی (متناظر پروتکل کارتاهنا)، وزارت جهاد کشاورزی به عنوان مرجع و نقطه تماس ملی برای پروتکل کارتاهنا معرفی شده است. همچنین در ماده ۴ قانون حفاظت و بهره برداری منابع ژنتیکی مصوب سال ۱۳۹۶ که قانون متناظر پروتکل ناگویا است نیز وزارت جهاد کشاورزی به عنوان دبیرخانه شورای ملی منابع ژنتیکی معرفی شده است. لذا، در صورت عضویت کشور در پروتکل ناگویا، مرجعیت و نقطه تماس ملی در اینخصوص عملا بر عهده وزارت جهاد کشاورزی خواهد بود.

همچنین بر اساس قوانین مختلف کشور از قبیل قانون تشکیل وزارت جهاد کشاورزی، قانون حفاظت و بهره برداری از منابع ژنتیکی کشور، قانون ملی ایمنی زیستی، قانون حفاظت از جنگل‌ها و مراتع،  قانون حفاظت و بهره‌برداری از منابع آبزی جمهوری اسلامی ایران، قانون حفظ نباتات، قانون دامپزشکی کشور، قانون افزایش بهره‌وری بخش کشاورزی و منابع طبیعی، قانون تشکیل سازمان تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی (۱۳۵۳) و  آیین‌نامه ساماندهی عشایر (۱۳۸۴)،  حفاظت از تنوع زیستی، منابع طبیعی و ذخایر ژنتیکی و بانک ژن در محدوده امور مربوط به زراعت، باغبانی، جنگل، مرتع، بیابان، شیلات، دام، طیور، آبزیان، زنبورداری و خوراک دام و طیور و بیماری‌ها و آفات مرتبط و آب‌های تحت حاکمیت و صلاحیت‌جمهوری اسلامی ایران اعم از آب‌های داخلی، مرزی و دریایی بر عهده وزارت جهاد کشاورزی است. بر این اساس از ۱۶۴ میلیون هکتار وسعت کشور، حفاظت از تنوع زیستی بیش از ۱۴۵ میلیون هکتار (بیش از ۸۵ درصد مساحت کشور) بر عهده وزارت جهاد کشاورزی است.

بر این اساس، وظایف وزارت جهاد کشاورزی در گستره وسیعی از کشور شامل زراعت و باغبانی  (۱۸-۱۷ میلیون هکتار)، جنگل‌ها (۱۴ میلیون هکتار)، مراتع (۸۴ میلیون هکتار)، بیابان‌ها (۳۲ میلیون هکتار)، شیلات، دام، طیور، زنبورداری، بیماری‌ها و آفات و خوراک دام و طیور است. از نظر تعداد و تنوع گونه گیاهی، جانوری و میکروارگانیسم‌ها نیز بیش از ۸۰ درصد گونه‌ها در محدوده فعالیت وزارت جهاد کشاورزی قرار دارد. بر همین اساس هم سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری، سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی (تات)،   مرکز ملی مدیریت منابع ژنتیکی کشاورزی و منابع طبیعی، سازمان شیلات ایران، سازمان امور عشایر و بیش از ۵۰ باغ گیاه شناسی، کلکسیون، هرباریوم و بانک ژن در وزارت جهاد کشاورزی قرار دارند این درحالیست که سازمان حفاظت محیط زیست تنها مسئولیت حفاظت از مناطق چهارگانه (شامل مناطق حفاظت شده، اثر طبیعی ملی، پناهگاه حیاط وحش و پارک‌های ملی) را دارد که مساحت آن حدود ۱۸ میلیون هکتار (حدود ۱۱ درصد مساحت کشور) است.

سومین دلیل مخالفت شدید با جابه‌جایی مرجعیت کنوانسیون تنوع زیستی کشور از وزارت جهاد کشاورزی به سازمان حفاظت محیط زیست، وجود زیرساخت و تخصص در بدنه وزارت جهاد کشاورزی است که به هیچ وجه در سازمان حفاظت محیط زیست وجود ندارد. وزارت جهاد کشاورزی دارای بازوی تخصصی و کارشناسی بسیار قوی سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی (تات) مشتمل بر ۲۳ موسسه/مرکز تحقیقاتی و پژوهشگاه ملی و ۳۴ مرکز تحقیقات و آموزش  استانی (با سابقه حدود ۱۰۰ ساله) است که در آن‌ها حدود ۱۹۰۰ نفر عضو هیات علمی متخصص و حدود ۲۰۰۰ نفر کارشناس و محقق فعالیت دارند.   این نیروی انسانی دارای توان علمی و کارشناسی بسیار بالایی برای شناسایی و حفاظت و مطالعه جنبه‌های مختلف تنوع زیستی و ذخایر ژنتیکی است.

از جمله موسسات و مراکز فعال سازمان تات در زمینه تنوع زیستی و ذخایر ژنتیکی می‌توان به موسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع کشور، مرکز ملی مدیریت منابع ژنتیکی کشاورزی و منابع طبیعی، پژوهشگاه بیوتکنولوژی کشاورزی، موسسه تحقیقات اصلاح و تهیه نهال و بذر، موسسه تحقیقات علوم باغبانی کشور، موسسه تحقیقات دیم، موسسه تحقیقات گیاهپزشکی کشور، موسسه تحقیقات علوم دامی کشور، موسسه تحقیقات علوم شیلاتی کشور، موسسه تحقیقات واکسن و سرم سازی رازی، موسسه تحقیقات خاک و آب کشور و پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری اشاره نمود که بیش از ۵ میلیون نمونه منابع ژنتیکی و مرتبط با تنوع زیستی را در قالب بانک‌های ژن نگهداری می‌کنند. وزارت جهاد کشاورزی و به‌طور خاص سازمان تات به‌روزترین نیروهای متخصص در حوزۀ تنوع گونه‌ای و زیر شاخه‌های فوق تخصصی آن، اعم از فیلوژنی کلادیستیک، پارسیمونی، لایکلیهود و رده‌بندی طبیعی، و در حوزه تنوع ژنتیکی و زیر شاخه‌های فوق تخصصی آن، اعم از بیواَنفورماتیک، توالی دیجیتال و زیست‌فناوری را در همه گروه‌های جانداران اعم از گیاهان، جانوران و میکروارگانیسم‌ها داراست. علاوه بر این، یکی از وظایف مهم وزارت جهاد کشاوری و علی الخصوص سازمان تات شناسایی و حفاظت از منابع ژنتیکی و تنوع زیستی است.   در حال حاضر این سازمان با دارا بودن بیش از ۵۰ باغ گیاهشناسی، کلکسیون، هرباریوم و بانک ژن در سراسر کشور حدود ۵.۵ میلیون نمونه متعلق به حدود چهل هزار گونه گیاهی، جانوری، حشرات  و میکروارگانیسم ها را نگهداری و احیا می کند و از این نظر در خاورمیانه و دنیای اسلام بالاترین رتبه را دارد. بانک‌های ژن و کلکسیون‌های ذخایر ژنتیکی وزارت جهاد کشاورزی یکی از پیشروترین نهادهای موجود در این زمینه در قارۀ آسیا است.

چهارمین دلیل مخالفت، تغییرات گسترده در چشم‌اندازها و اقدامات برنامۀ جهانی تنوع زیستی ذیل کنوانسیون تنوع زیستی است. با توجه به پیشرفت‌های شگرف علمی در حوزه تنوع زیستی،  برخورداری از تخصص و آشنایی با علوم روز از ضروریات برای دستگاه متولی کنوانسیون تنوع زیستی در سطح ملّی است. برای مثال، اخیرا موضوعات و چالش‌های اصلی در مذاکرات کنوانسیون تنوع زیستی به سمت حوزه‌های نوین از قبیل زیست شناسی مصنوعی، ژن درایو، مهندسی ژنتیک، و اطلاعات توالی‌های دیجیتال (DSI) رفته است که متخصصین و کارشناسان و  زیرساخت‌های مرتبط با این حوزه‌های جدید در  وزارت جهاد کشاورزی مستقر هستند و تاکنون نیز در مذاکرات بین‌المللی مرتبط نقش پررزنگی را ایفا نموده‌اند.   این درحالیست که ساختار، امکانات و نیروی انسانی مرتبط سازمان حفاظت محیط زیست کشور برای بر عهده گرفتن این وظایف خطیر بسیار محدود است و قابلیت اجرای این مهم را ندارد.

دبیرخانه کنوانسیون تنوع زیستی در وزارت جهاد کشاورزی تاکنون چه فعالیت‌هایی داشته است؟

دبیرخانه کنوانسیون در وزارت جهاد کشاورزی (سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج) با مشارکت همه دستگاه‌های اجرایی مرتبط شامل سازمان حفاظت از محیط زیست، وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، سازمان حفظ نباتات، سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری، جهاد دانشگاهی، سازمان‌های مردم‌نهاد و گروه‌های مستقل همچون وکلای تنوع زیستی و دستگاه‌های امنیتی، طی شش سال اخیر فعالیت‌های بسیار چشمگیر و اثربخشی در سطح ملی و بین‌المللی انجام داده است که از آن جمله می‌توان به تشکیل کمیته‌های تخصصی با مشارکت همه دستگاه‌های اجرایی مرتبط، تهیه و تنظیم گزارش ملّی ششم تنوع زیستی کشور و ثبت در کنوانسیون جهانی تنوع زیستی، تهیه و تنظیم نسخۀ پیش نهایی برنامۀ اقدام ملّی تنوع زیستی کشور، انتشار ده‌ها کتاب، جزوه، پوستر، صفحات درگاه وب و دیگر محتواهای آموزشی و ترویجی، تشکیل بیش از ۳۵ نشست‌ تخصصی و فوق تخصصی در قالب شورای مشاورین و مراجع ملّی، برگزاری نزدیک به بیست سخنرانی و جلسات طوفان فکری، مشارکت فعال تقریباً در تمامی گردهمایی‌های جهانی و منطقه‌ای اعم ازنشست‌های کارشناسی، کنفرانس‌ها و اجلاس‌های مرتبط، به صورت وبیناری و حضوری و مشارکت فعال در تهیه و تنظیم لوایح قانونی، پیش‌نویس دستورالعمل‌ها و مقرره‌های مرتبط اشاره کرد.

به طور کلی با توجه به وظایف قانونی و حقوقی گسترده وزارت جهاد کشاورزی در حوزه تنوع زیستی،  گستره وسیع فعالیت‌های حاکمیتی و تخصصی مرتبط و توانایی تخصصی و زیرساخت‌های نرم افزاری و سخت افزاری  موجود در وزارت جهاد کشاورزی در زمینه شناسایی، حفاظت و بهره برداری پایدار تنوع زیستی و ذخایر ژنتیکی،   مخصوصا امور مربوط به موضوعات جدید و با در نظر گرفتن منافع ملی و نه دستگاهی، جایگاه صحیح دبیرخانه مرجع ملی کنوانسیون تنوع زیستی و پروتکل‌های مرتبط تنها در وزارت جهاد کشاورزی است و هرگونه جابه‌جایی دبیرخانه در تضاد منافع ملی بوده و می‌تواند تبعات زیادی برای کشور داشته باشد. امیدوارم، در دولت دکتر پزشکیان که به عنوان دولتی با دیدگاه کاملا  کارشناسی شناخته می شود، تصمیم درست در این‌خصوص گرفته شود.

انتهای پیام