خبرآنی/اصفهان رئیس مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان اصفهان گفت: تغییرات اقلیمی، کمبود منابع و الگوهای ناپایدار مصرف از جمه مواردی هستند که می‌توانند امنیت غذایی کشور را به چالش بکشند. راه‌حل عبور از این چالش‌ها بهره‌وری بیشتر آب و انرژی، استفاده از فناوری‌های نوین همچون کشاورزی عمودی و اصلاح رژیم‌های غذایی نامناسب است. تنها با حرکت به سمت کشاورزی پایدار و دانش‌بنیان می‌توان آینده‌ای با غذای کافی و سالم برای همه تضمین کرد.
امنیت غذایی یکی از بنیادی‌ترین نیازهای هر جامعه است که تأثیر مستقیمی بر سلامت، رفاه و پایداری اقتصادی و اجتماعی دارد. در دنیای امروز با افزایش جمعیت، تغییرات اقلیمی، محدودیت منابع طبیعی و چالش‌های جهانی همچون جنگ‌ها و تحریم‌ها، تأمین غذای کافی، سالم و در دسترس برای همه به یکی از مهم‌ترین دغدغه‌های کشورها تبدیل شده است. امنیت غذایی نه‌تنها به معنای دسترسی فیزیکی به غذا بلکه شامل ابعادی همچون کیفیت، سلامت و پایداری منابع غذایی نیز می‌شود. در این راستا کشورها باید با برنامه‌ریزی دقیق، استفاده از فناوری‌های نوین و مدیریت بهینه منابع، به‌ویژه آب و انرژی، گام‌های اساسی برای تضمین امنیت غذایی بردارند.
در ایران نیز با توجه به شرایط خاص اقلیمی، کمبود منابع آبی و رشد جمعیت موضوع امنیت غذایی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.
خبرنگار خبرآنی درباره بررسی امنیت غذایی و اهمیت آن با مسعود ترابی، رئیس مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان اصفهان گفت‌وگو کرده که متن آن را در ادامه می‌خوانید:
یک توضیح کلی درباره اینکه امنیت غذایی چیست و چرا اهمیت دارد، بیان کنید.
امنیت غذایی به معنای تأمین غذای کافی، سالم و در دسترس برای تمامی اعضای یک جامعه است، برای اینکه جامعه‌ای امنیت غذایی داشته باشد، باید سه عنصر، فراهمی غذا، سلامت و مغذی بودن آن، همچنین دسترسی آسان تمامی اقشار جامعه به غذا به‌طور هم‌زمان وجود داشته باشد، تنها در این صورت است که می‌توان از تحقق امنیت غذایی سخن گفت. حال از آنجایی که غذا اولین نیاز بشر است، پس می‌توان گفت، امنیت غذایی از اهمیت بسیاری برخوردار است، چراکه تأمین غذا، به‌ویژه غذاهای سالم و کافی نیاز اولیه و اساسی بشر محسوب می‌شود، در واقع بدون تأمین امنیت غذایی نمی‌توان به تحقق دیگر نیازهای انسانی امیدوار بود، بنابراین امنیت غذایی یکی از اساسی‌ترین و ضروری‌ترین مسائل برای هر جامعه است که باید مورد توجه ویژه قرار گیرد.
چه عواملی می‌توانند تهدیدی برای امنیت غذایی باشند؟
عواملی که امنیت غذایی را تهدید می‌کنند، به دوسته درونی و بیرونی تقسیم می‌شوند، عوامل درونی شامل توان اکولوژیکی، استعدادهای طبیعی یک منطقه، امکان وقوع خشکسالی، میزان بارندگی، تناسب اراضی، قابلیت‌ها و استعدادهای زمین، دسترسی به منابع آبی کافی و شیرین، دانش فنی و کشاورزی و نسبت جمعیت به توان اکولوژیک می‌شود. نسبت جمعیت به توان اکولوژیک از اهمیت بالایی برخوردار است، چراکه این عامل تعیین کننده میزان تولید غذا در یک کشور یا منطقه برای پاسخگویی به نیازهای جمعیت آن منطقه و کشور است، به عبارت دیگر اگر توان اکولوژیکی یک منطقه نتواند نیازهای غذایی جمعیت ساکن در آن را تأمین کند، امنیت غذایی به خطر می‌افتد.
از سوی دیگر عوامل بیرونی نیز می‌توانند تهدیدی جدی برای امنیت غذایی به شمار آیند، یکی از نمونه‌های بارز این تهدیدات، جنگ‌ها هستند، برای نمونه جنگ میان روسیه و اوکراین نشان داد که چگونه درگیری‌های بین‌المللی می‌تواند امنیت غذایی بسیاری از کشورها را تحت تأثیر قرار دهد، این جنگ‌ها نه‌تنها تولید و تجارت محصولات کشاورزی را مختل کردند، بلکه نشان دادند که تأمین غذا تا چه اندازه می‌تواند حساس و حیاتی باشد.
چه اقداماتی برای تامین امنیت غذایی در سطح کشور باید انجام شود؟
تأمین غذای کافی، سالم و در دسترس برای مردم از جمله مسئولیت، وظیفه و مأموریت‌های وزارت جهاد کشاورزی است، حال برای تحقق تأمین امنیت غذایی اولین قدم برنامه‌ریزی، استعدادیابی مناطق مختلف کشور، همچنین تولید دانش فنی یا علم تولید غذا همچون تولید ارقام زراعی مانند گندم، جو و حبوبات است. یکی از نهادهایی که در این راستا فعالیت می‌کند، سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی و به تبع آن مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی استان‌ها است، رسالت اینگونه سازمان‌ها این است که دانش فنی و علم کافی تولید کنند و آن را بین کشاورزان ترویج دهند، از طرفی هم این مرکز باید ارقام زراعی مناسب، مقاوم و منطبق با توان اکولوژیک منطقه را تولید و در اختیار کشاورزان قرار دهد.
صادرات و واردات مواد غذایی به دلیل تفاوت استعداد مناطق مختلف دنیا در تأمین و تولید محصولات کشاورزی از جمله مواردی هستند که باید مورد توجه بیشتری قرار بگیرند، برای نمونه ممکن است ایران استعداد تولید گونه‌ای از محصولات کشاورزی را داشته باشد که دیگر کشورها قادر به تولید آن‌ها نیستند، به همین خاطر صادرات و واردات محصولات کشاورزی از اهمیت بالایی برخوردار است. محصولات استراتژیک همچون گندم، جو و ذرت ازجمله استثناهایی هستند که به علت تهدیدهای جهانی و برای اینکه مورد تحریم یا تهدید قرار نگیریم باید به تولید و تأمین آن‌ها اصرار بورزیم. با توجه به رشد جمعیت و محدودیت‌های منابع آبی، حرکت به سمت کشاورزی عمودی بر مبنای دانش فنی روز و علم پیشرفته یکی از مهم‌ترین اقداماتی است که برای موضوع امنیت غذایی باید انجام شود.
آیا تغییرات اقلیمی می‌توانند بر امنیت غذایی تاثیر بگذارند؟ چگونه؟
تغییرات اقلیمی یکی از مهم‌ترین تهدیدهایی است که می‌تواند به شدت بر امنیت غذایی تأثیرگذار باشد، این تغییرات ناشی از فعالیت‌های صنعتی بشر در ۵۰ تا ۷۰ سال گذشته است که موجب تولید گازهای گلخانه‌ای همچون دی‌اکسید کربن(CO2) و متان شده است. این گازها اختلال در تعادل طبیعی جو زمین ایجاد می‌کنند که منجر به گرم شدن سطح کره زمین می‌شود، به‌عبارتی این فرایند موجب می‌شود گرمای خورشید که به زمین تابیده می‌شود، از سطح زمین خارج نشود و در جو باقی بماند که در نهایت موجب افزایش دما می‌شود. از جمله تأثیراتی که تغییرات اقلیمی بر امنیت غذایی دارد این است که عملیات زراعی و باغی را به طور کامل مختل می‌کند، برای نمونه کشت غلات زمستانه و پاییزه که به طور معمول در فصل پاییز انجام می‌شد، به علت تغییرات اقلیمی، گرم شدن فصل پاییز و بالا رفتن دما دچار بهم ریختگی تاریخ کشت شده‌اند. از طرفی مهم‌ترین تأثیری که تغییرات اقلیمی دارد، کاهش در بارندگی‌ها به دلیل افزایش دما است که خود منجر به کاهش منابع آبی که برای کشاورزی بسیار ضروری است، می‌شود. کاهش بارندگی‌ها موجب کاهش سطح آب‌های زیرزمینی(تبخیر و تعرق نیز افزایش می‌یابد و گیاهان با کمبود آب روبه‌رو می‌شوند که تأثیر منفی بر رشد آن‌ها دارد) و کمبود آب برای آبیاری محصولات می‌شود.
برای مقابله با تهدیدات تغییرات اقلیمی باید دو مسیر را در پیش بگیریم، اینکه با تغییرات اقلیمی سازگار شویم و یا تلاش کنیم میزان این تغییرات را کاهش دهیم. به عبارت دیگر باید به «سازگاری» (Adaptation) و «کاهش خسارات»(Mitigation) توجه کنیم. اگر بخواهیم با تغییرات اقلیمی سازگار شویم، باید ارقامی از محصولات کشاورزی همچون گندم‌های مقاوم به خشکی و شوری تولید کنیم و اگر بخواهیم تأثیرات تغییرات اقلیمی را کاهش دهیم، باید تاریخ‌های کاشت، نوع محصولات و روش‌های زراعی را تغییر دهیم.
چه سیاست‌هایی برای مقابله با کمبود منابع غذایی در آینده باید در نظر گرفته شود؟
برای مقابله با کمبود منابع غذایی در آینده، اصلی‌ترین اقدام برنامه‌ریزی دقیق و اصولی است و ما باید تولیدات کشاورزی را بر اساس توان اکولوژیک و تغییرات اقلیمی تغییر دهیم، چرا که در دنیای امروز یکی از مهم‌ترین رویکردها در کشاورزی، حرکت به سمت کشاورزی عمودی(Vertical farming) است. به جای توسعه کشاورزی در سطح زمین، باید به توسعه کشاورزی در ارتفاعات و داخل گلخانه‌ها توجه کنیم، چرا که این روش به ما این امکان را می‌دهد که تغییرات اقلیمی را کنترل کرده و در محیط‌های بسته( همچون گلخانه) شرایط مناسب برای رشد گیاهان فراهم کنیم.
از سوی دیگر، یکی از اصلی‌ترین سیاست‌ها برای مقابله با کمبود منابع غذایی استفاده از تکنیک‌های جدید و دانش‌بنیان کردن کشاورزی است و این به این معناست که به ازای هر متر مکعب آبی که مصرف می‌کنیم، محصول بیشتری تولید و برداشت کنیم و این امر با بهبود بهره‌وری آب و انرژی(به ازای هر واحد انرژی همچون کود، سم و برق که مصرف می‌کنیم، باید بتوانیم میزان محصول بیشتری تولید کنیم) محقق می‌شود. اگر بخواهیم با چالش‌های کمبود منابع غذایی در آینده مقابله کنیم، باید دو سیاست بهره‌وری آب و انرژی را در اولویت قرار دهیم، چراکه بدون توجه به این دو مقوله دستیابی به امنیت غذایی برای جامعه ممکن نخواهد بود و نمی‌توانیم تأمین‌کننده غذای کافی برای تمامی اقشار کشور باشیم.
چگونه می‌توان کیفیت و سلامت مواد غذایی را در طول زنجیره تأمین، تضمین کرد؟
برای تنظیم کیفیت و سلامت مواد غذایی در طول زنجیره تأمین، باید به پروتکل‌های جهانی که برای تولید غذای سالم تعریف شده‌اند، توجه کنیم، یکی از این پروتکل‌هاGAP (Good Agricultural Practices) است که مجموعه‌ای از روش‌ها و استانداردهایی است که برای تولید غذای سالم و ایمن به کار می‌رود. تفاوت اصلی این روش‌ها با روش‌های معمول، کاهش مصرف کودهای شیمیایی و سموم، همچنین کنترل دقیق باقی‌مانده‌ها در محصولات است، در این روش‌ها، تمرکز بر تولید محصولاتی با حداقل آلودگی و سالم‌تر است. در حال حاضر ایران بیشتر بر اصل کمیت متمرکز شده و کمتر به کیفیت محصولات کشاورزی توجه داشته است، در حالی که برای تأمین امنیت غذایی و حفظ سلامت جامعه نیاز است که به سمت کشاورزی دانش‌بنیان و استفاده از تکنیک‌های نوین حرکت کنیم. این تکنیک‌ها به ما کمک می‌کنند تا بر اساس پروتکل‌های بین‌المللی محصولات سالم‌تری تولید کنیم و از مشکلاتی همچون صادرات محصولات ناسالم که گاهی گریبان‌گیر ما می‌شود، جلوگیری کنیم. برای تضمین کیفیت و سلامت مواد غذایی، باید به سمت اجرای برنامه‌های کشاورزی پایدار و تولید محصولات سالم برویم، این امر به معنای تغییر روش‌های تولید و استفاده از شیوه‌هایی است که در دنیا اثبات شده‌اند. با پیروی از این روش‌ها و استانداردها می‌توانیم غذای سالم و باکیفیت را به دست مصرف‌کنندگان برسانیم و در سطح بین‌المللی رقابتی سالم و پایدار داشته باشیم.
آیا تکنولوژی‌های نوین می‌توانند به تأمین امنیت غذایی کمک کنند؟ چگونه؟
برای تأمین امنیت غذایی در آینده، تکنولوژی‌های نوین می‌توانند نقش حیاتی ایفا کنند و راهی جز دانش‌بنیان کردن کشاورزی برای غلبه بر چالش‌های موجود همچون محدودیت‌های آب، تغییرات اقلیمی و اشتباهات گذشته بشر وجود ندارد، از مهم‌ترین این تکنولوژی‌ها توسعه کشاورزی عمودی، استفاده از سطوح گلخانه‌ای، تغییرات عملیات کشاورزی منطبق بر توان اکولوژیک، گاوداری‌های صنعتی در بخش امور دامی و توسعه شیلات(استفاده از پرورش ماهی در قفس در حاشیه سواحل کشور) اشاره کرد. به طور کلی هر روش دانش‌بنیانی که در بهره‌وری آب، انرژی و استفاده بهینه از منابع به ما کمک کنند باید مورد توجه قرار گیرند. برای بهره‌برداری از این تکنولوژی‌ها باید مراکز دانش‌بنیان کشاورزی را تقویت کنیم، برای نمونه مراکز رشد کشاورزی در استان‌های مختلف همچون مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی استان اصفهان می‌توانند نقش اساسی در توسعه این تکنولوژی‌ها ایفا کنند، همچنین ایجاد پارک‌های علم و فناوری و جذب فارغ‌التحصیلان متخصص برای تولید محصولات و راه‌حل‌های نوین در حوزه کشاورزی می‌تواند به تآمین امنیت غذایی کشور کمک شایانی کند.
موانع اصلی در زمینه تأمین امنیت غذایی در کشورهای درحال توسعه چیست؟
موانع اصلی در کشورهای در حال توسعه، شامل مشکلات متعددی است که هم جنبه‌های بین‌المللی همچون تغییرات اقلیمی، نبود توازن منابع آب‌های زیرزمینی و تحریم‌ها به علت مسائل سیاسی دارد و هم جنبه‌های داخلی همچون کشاورزی سنتی که یکی از بزرگ‌ترین موانع در کشور ایران این است که کشاورزی همچنان بر اساس روش‌های سنتی انجام می‌شود و باید به سمت استفاده از تکنولوژی‌های نوین و روش‌های علمی به‌ویژه در کشاورزی دانش‌بنیان حرکت کنیم، تا زمانی که کشاورزی به‌طور کامل به سمت روش‌های مدرن نرود، نمی‌توان انتظار داشت که مشکلات امنیت غذایی به‌طور جدی حل شوند. از دیگر موارد داخلی می‌توان به توسعه نداشتن مراکز رشد و فناوری اشاره کرد. استفاده بهینه از منابع آبی و کشاورزی باید به‌طور دقیق و با برنامه‌ریزی مناسب صورت گیرد، چرا که در بسیاری از مناطق با کمبود آب روبه‌رو هستیم و نیاز است به سمت کشاورزی عمودی و استفاده از گلخانه‌ها برای کاهش مصرف آب برویم، بنابراین برای عبور از این موانع نیاز است که کشاورزی دانش‌بنیان را گسترش دهیم، توسعه مراکز تحقیقاتی و فناوری را جدی بگیریم و به سمت کشاورزی کنترل‌شده و پایدار حرکت کنیم تا بتوانیم از محدودیت‌ها عبور کرده و امنیت غذایی خود را تأمین کنیم.
چگونه می‌توان در برابر بحران‌های غذایی در مواقعی همچون جنگ‌ها و بلایای طبیعی آمادگی کامل داشت؟
با شناسایی استعدادها و توان اکولوژیک و انبار کردن محصولاتی که چنین قابلیتی را دارند، می‌توان در برابر بحران‌ها و بلاهای طبیعی آمادگی کافی را داشته باشیم، در واقع باید بخش عمده محصولات استراتژیک را در کشور تولید کنیم و نباید نگاه خود را به بیرون از مرزها محدود کنیم، چرا که این گونه نگاه‌ها موجب می‌شوند که قادر به تأمین امنیت غذایی کشور نباشیم، بنابراین لازمه آن این است که در خصوص محصولات استراتژیک همچون گندم، جو، حبوبات و برنج نگاهمان به داخل باشد و برنامه‌ریزی‌هایی داشته باشیم که با استفاده از روش‌های نوین اینگونه محصولات را تأمین کنیم. کلید اصلی مقابله با بحران‌های غذایی تکیه بر توان داخلی و برنامه‌ریزی هوشمندانه برای ذخیره‌سازی و تولید محصولات استراتژیک است. اگر به این نکات توجه کافی داشته باشیم، می‌توانیم آمادگی کامل برای مقابله با بحران‌ها را داشته باشیم.
تاثیر رژیم‌های غذایی ناپایدار و مصرف بیش از حد منابع طبیعی بر امنیت غذایی چیست؟
همانگونه که قبلا گفته شد، دو راهکار اصلی برای تأمین امنیت غذایی کشور، بهره‌وری آب و بهره‌وری انرژی است. اگر از منابع طبیعی همچون آب و خاک به اندازه مناسب استفاده نشود، بهره‌وری کامل و جامع محقق نخواهد شد، بنابراین باید به جای تمرکز بر شاخص‌هایی همچون تن در هکتار و عملکردهای کمی، به شاخص‌های دقیق‌تری همچون میزان محصول تولیدی به ازای هر متر مکعب آب توجه کنیم. حتی بهتر است به این فکر کنیم که به ازای هر متر مکعب آب مصرفی چه میزان پروتئین، نشاسته یا ارزش اقتصادی تولید می‌شود، این‌ها نشان‌دهنده استفاده درست و بهینه از منابع طبیعی هستند. درباره رژیم غذایی باید بگویم در کشور ایران مردم اغلب غذا را به اندازه مناسب مصرف نمی‌کنند. با وجود مشکلات اقتصادی و اجتماعی یکی از معضلات اصلی چاقی است که ناشی از رژیم غذایی نامناسب است. در برخی موارد مصرف غذا، بیش‌ازحد نیاز است یا نسبت پروتئین به نشاسته در رژیم غذایی، نامتعادل است. این موضوع نیز بر امنیت غذایی تأثیر می‌گذارد، بنابراین باید رژیم‌های غذایی مناسب را در کشور ترویج کنیم و مصرف بیش از حد برخی منابع غذایی نه تنها مفید نیست، بلکه می‌تواند امنیت غذایی را نیز تحت تأثیر قرار دهد.
انتهای پیام
