گزارش|پرواز دانشجویان خارجی از روی باند دانشگاه‌های ایران

گروه دانشگاه ‌پایگاه خبری خبرآنی-زینب امیدی: یکی از برنامه‌های هفتم توسعه کشور، جذب 320 هزار دانشجوی بین المللی در یک برنامه 5 ساله و تا سال 1407 است. حدود 7 میلیون نفر دانشجوی بین المللی در سطح جهان وجود دارد که در حال جابجایی از یک کشور به کشور دیگر هستند، اما نکته مهم این است که سهم ایران در این جابه‌جایی جمعیت دانشجویی به چه میزان است و کشور ایران برای اینکه در عمل به مرجعیت علمی دست یابد، چه میزان سهم باید از این جابه‌جایی‌ها داشته باشد و در راستای دست یابی به آن چه فعالیت‌هایی باید صورت عینی پذیرد؟

ایران با دارا بودن چندین دانشگاه معتبر در سطح جهانی، مقصدی جذاب برای دانشجویان بین‌المللی به ویژه از کشورهای همسایه و منطقه شده است. برنامه‌های علوم پزشکی، مهندسی و علوم انسانی ایران، با هزینه تحصیلی رقابتی، توجه بسیاری از دانشجویان خارجی را به خود جلب کرده‌ است. در این بین بررسی وضعیت دانشجویان بین‌المللی در ایران، با توجه به موقعیت جغرافیایی، فرهنگی و تاریخی ایران، موضوع جذابی برای تحلیل است و ما در ادامه، به فرصت‌ها و چالش‌های اصلی پیش‌روی دانشجویان خارجی در ایران می‌پردازیم.

دانشجویان فرامرزی؛ چشم اندازها و عوامل جذابیت در انتخاب دانشگاه‌ها

دانشجویان بین‌المللی نقش مهمی در پویایی دانشگاه‌ها و تبادل فرهنگی ایفا می‌کنند. این دانشجویان نتنها منابع مالی قابل توجهی به دانشگاه‌ها می‌آورند، بلکه با تنوع فرهنگی و ایده‌های نوآورانه خود، ارتقاء کیفیت آموزشی و پژوهشی را تسهیل می‌کنند. کوتاه کردن فرآیندهای ارائه خدمات به دانشجویان بین الملل مانند صدور روادید و صدور پروانه اقامت، موضوع اشتغال هدفمند و نافع و خدمات بانکی و حمل و نقل و جابه جایی فیزیکی دانشجو، استفاده از رایزنان فرهنگی که در حال حاضر در 81 کشور مستقر هستند و همچنین سفرای ایران در کشورهای مختلف از دیگر ظرفیت‌هایی است که می‌تواند در جذب دانشجویان بین الملل از آنها استفاده شود.

دانشگاه‌ها در سراسر جهان از استراتژی‌های مختلفی برای جذب دانشجویان بین‌المللی استفاده می‌کنند. این شامل برنامه‌های تبلیغاتی، همکاری با نمایندگی‌های منطقه‌ای و ارائه بورس‌های تحصیلی است. رقابت برای جذب دانشجویان بین‌المللی عمدتاً به دلیل مزایای مالی و ارتقاء جایگاه دانشگاهی است. به طور مثال دانشگاه‌های ایالات متحده در سال 2023 با بیش از یک میلیون دانشجوی بین‌المللی به عنوان محبوب‌ترین مقصد برای دانشجویان بین‌المللی شناخته می‌شوند و دانشگاه‌های اروپایی و استرالیایی نیز به طور فزاینده‌ای برای جذب دانشجویان بین‌المللی رقابت می‌کنند.

ایران کجای این ماجراست؟/تمرکز فقط روی چند کشور ممنوع

اما به گفته هاشم داداش پور رئیس سابق سازمان امور دانشجویان، 90 درصد دانشجویان بین المللی در ایران از افغانستان و عراق هستند و این یعنی تمرکز ما در جذب دانشجویان بین‌المللی محدود به چند کشور است. این در حالیست که طبق گفته وی، دانشجویان حدود 100 کشور خارجی در ایران مشغول به تحصیل هستند، پس باید بتوانیم از 200 کشور جهان دانشجوی بین المللی جذب کنیم. بیشتر تمرکز ما بر جذب دانشجویان عراقی و افغانستانی است که تاکنون 56 هزار دانشجو از عراق و 33 هزار دانشجو از افغانستان جذب شده‌اند و جذب از کشورهای دیگر حدود پنج هزار دانشجوی خارجی است که این نشان می‌دهد در تنوع جذب دانشجوی خارجی خوب عمل نکرده‌ایم.

در 20 سال اخیر جذب دانشجویان بین‌المللی به رقابتی پررونق بین کشورها تبدیل شده است. تعداد دانشجویان بین‌المللی در دانشگاه‌های جهان از 1.6 میلیون نفر در سال  2000 به بیش از 5.6 میلیون نفر در سال 2020 افزایش یافته است که پیش بینی می‌شود در سال 2025 به بیش از 7 میلیون نفر برسد. این افزایش به‌نحوی است که جذب دانشجو در جهان به یک صنعت با گردش مالی بیش از 300 میلیارد دلار تبدیل شده است. پذیرش دانشجویان بین المللی منافع بسیاری را به همراه دارد. از جمله، بهبود کیفیت علمی و ایجاد مرکزیت علمی برای دانشگاه، افزایش تعامل فرهنگی - اجتماعی، جذب نخبگان علمی، افزایش سرمایه های اجتماعی، توسعه مهارت‌های ارتباطی و فرهنگی دانشجویان، اشتغال آفرینی و درآمدزایی ارزی، توسعه دامنه نفوذ فرهنگی و ایجاد امنیت پایدار در منطقه را می‌توان نام برد.

در ایران نیز از دهه 80 دلایلی همچون گسترش ارتباطات علمی و فرهنگی بین‌المللی، کاهش منابع مالی و بروز مساله صندلی‌های خالی و افزایش تقاضای نسل جدید افغانستانی‌های مقیم ایران برای ورود به دانشگاه‌ها باعث شد تا جذب دانشجوی بین الملل به یک گزینه مطلوب برای نظام آموزش عالی و بخشی مهم از قدرت نرم ایران تبدیل شود.

در کنار این ظرفیت ایجادشده، قانونگذار در ماده 35 قانون تنظیم بخشی از مقررات مالی دولت و دیگر مصوبات قانونی و سیاستی، اجازه جذب دانشجوی خارجی را به دستگاه‌های متولی داد. با این حال تعداد دانشجویان بین الملل در ایران تا پایان دهه 80 به 2 هزار نفر نرسید. در دهه 90 با تصویب نقشه جامع علمی کشور و قوانین برنامه پنجم و ششم توسعه و سند جامع روابط علمی بین المللی و گسترش فعالیت جامعه المصطفی، العالمیه و دانشگاه آزاد اسلامی تعداد دانشجویان بین الملل به میزان قابل توجهی افزایش یافت، به نحوی که بر اساس گزارش سازمان امور دانشجویان در سال 1400 به حدود 130 هزار نفر (دانشگاه‌های وزارت علوم و وزارت بهداشت، دانشگاه آزاد و مراکز دینی) رسید.

گرچه مسئولان سازمان امور دانشجویان ظرفیت فعلی جذب نظام آموزش عالی ایران را تا بیش از 250 هزار دانشجوی خارجی هم اعلام می‌کنند، اما با وجود تأکید بر کمّیت، به کیفیت آموزشی، پژوهشی، رفاهی و فرهنگی این دانشجویان توجه چندانی نشده و از همین منظر آسیب‌هایی متوجه نظام آموزش عالی کشور شده است. در این زمینه نتایج بررسی‌ها نشان می‌دهد که مهم ترین موانع جذب و پذیرش دانشجویان بین الملل مستعد به ایران موضوعاتی همچون مسائل کنسولی و اقامتی، دیوان سالاری زیاد، عدم اطلاع رسانی و مسایل آموزشی است که در ادامه به آنها اشاره خواهیم کرد.

برای رفع این موانع، پیشنهادهایی از قبیل گسترش دوره‌های تحصیلی بین رشته‌ای، تسهیل روند صدور روادید ورود اولیه و روادید عبور و مرور مکرر، شرایط اقامتی و اجازه اشتغال نخبگان غیرایرانی، آموزش کارمندان دانشگاه، گسترش تعاملات علمی و فرهنگی با دانشگاه‌های کشورهای همسایه، اصلاح نظام سنجش متقاضیان بورسیه و ایجاد مشوق برای تحصیل به زبان فارسی برای غیرایرانی‌ها ارائه می‌شود. چرا که تجربه دانشجویی برای دانشجویان بین‌المللی می‌تواند چالش‌برانگیز باشد. مسائلی مانند زبان، فرهنگی و اجتماعی، و نظام آموزشی متفاوت ممکن است در تطابق این دانشجویان با محیط جدید نقش داشته باشد. همچنین برنامه‌های تربیت زبان و فرهنگی برای کمک به تطابق دانشجویان و ایجاد گروه‌ها و شبکه‌های پشتیبانی برای تسهیل تعاملات اجتماعی می‌تواند به بهبود این شرایط کمک شایانی کند.

دانشجویان بین‌المللی منابع اقتصادی قابل توجهی برای کشورهای میزبان به شمار می‌آیند. این شامل شهریه‌های تحصیلی، هزینه‌های زندگی و مشارکت‌های اقتصادی به شکل کار نیمه‌وقت و پس از تحصیل است. در برخی کشورها مانند استرالیا و کانادا، دانشجویان بین‌المللی حدود 10 تا 12 میلیارد دلار به اقتصاد ملی کمک می‌کنند. اما کشورهای میزبان باید رفع چالش این دانشجویان نیز اهمیت کافی بدهند. دانشگاه‌های قم، فردوسی مشهد، ارومیه، اصفهان، مازندران، کردستان، تبریز، شهید چمران اهواز، حکیم سبزواری و یزد، دانشگاه‌هایی بوده‌اند که در سال 1400 بیشترین جذب دانشجوی خارجی  را در ایران داشته‌اند و انتظار می‌‌رود این تعداد روند افزایشی داشته باشد.

چالش‌های پس از فارغ‌التحصیلی چیست؟

اما پس از فارغ‌التحصیلی، بسیاری از دانشجویان بین‌المللی با چالش‌های مربوط به یافتن شغل و فرآیندهای مهاجرتی مواجه می‌شوند. سیاست‌های ویزا و مهاجرتی می‌تواند در تصمیم آنها برای مدتی طولانی‌تر در کشور میزبان بمانند، تاثیرگذار باشد. همچنین ارائه مشاوره مهاجرتی و حرفه‌ای برای حمایت از ورود به بازار کار و تسهیل شرایط ویزای کاری برای فارغ‌التحصیلان برتر را نیز باید در این خصوص مورد توجه قرار داد. دانشگاه‌ها باید به طور جامع به نیازها و چالش‌های دانشجویان بین‌المللی بپردازند تا بتوانند به سودآوری و پویا نگه‌داشتن محیط دانشگاهی کمک کنند. ایجاد محیطی حمایتگر با در نظر گرفتن تفاوت‌های فرهنگی و ارائه فرصت‌های کاری پس از تحصیل، می‌تواند به جذب بیشتر دانشجویان بین‌المللی کمک کند.

فرصت‌ها برای دانشجویان بین‌المللی در ایران

هزینه‌های تحصیل و زندگی مقرون‌به‌صرفه: هزینه‌های تحصیل و زندگی در ایران نسبت به بسیاری از کشورهای غربی یا حتی برخی کشورهای همسایه، پایین‌تر است. این امکان برای دانشجویان بین‌المللی وجود دارد که با هزینه‌ای کمتر به تحصیل بپردازند.

بورسیه‌ها و برنامه‌های تحصیلی:  ایران برای جذب دانشجویان خارجی، بورسیه‌های تحصیلی متنوعی ارائه می‌دهد که این امر باعث افزایش توان جذب دانشجویان مستعد و تشویق آنان به تحصیل در ایران می‌شود. در دنیا اعطای بورس‌ها به دانشجویان بسیار متنوع‌ است و همه کشورها بسته به ظرفیت هایی که دارند، بورسیه می‌دهند؛ بنابراین وقتی از بورسیه صحبت می‌شود، در واقع سخن از ظرفیت‌هایی است که کشور دارد و آن را در اختیار دانشجویان خود قرار می‌دهد تا در شرایط بهتری در داخل یا خارج از کشور تحصیل کنند یا اینکه کشور برای تقویت مناسبات خود بورس و فرصت‌های تحقیقاتی را از خارج به داخل تعریف می‌کند و به همین دلیل کشورهای دنیا در این زمینه سرمایه گذاری‌های زیادی انجام می‌دهند.

بر همین اساس یکی دیگر از برنامه‌های سازمان امور دانشجویان طراحی سبد جامع بورس‌های دانشجویان به عنوان سامانه سیب (سامانه یکپارچه بورس‌های دانشجویی) است که این سامانه شامل بورس‌های دانش، بنگاه های اقتصادی، مشاغل، وطن، کوتاه مدت خارج و داخل کشور، سرآمدان، ابرار، فنی و مهندسی، علوم انسانی، سلامت، علوم پایه، هنر، سال آخر و سایر دستگاه‌ها است.

 تنوع فرهنگی و تاریخی: برای بسیاری از دانشجویان، تحصیل در ایران فرصتی برای آشنایی با فرهنگی غنی و تاریخی تمدن‌های کهن ایرانی فراهم می‌سازد.

چالش‌ها پیش‌روی دانشجویان بین‌المللی در ایران

موانع زبانی: زبان فارسی به عنوان زبان رسمی آموزشی در دانشگاه‌ها ممکن است برای بعضی از دانشجویان خارجی که آشنایی کافی با زبان ندارند، چالش‌برانگیز باشد. برخی دانشگاه‌ها دوره‌های زبان فارسی برای آماده‌سازی دانشجویان بین‌المللی برگزار می‌کنند.

عوامل اقتصادی: عدم امکان تبادل ارزی، هزینه های اسکان و شهریه‌های رقابتی و ممنوعیت اشتغال.

مسائل فرهنگی و اجتماعی: عدم آشنایی دانشجویان به شرایط اجتماعی و فرهنگی ایران، تعامل نامناسب ایرانیان با دانشجویان خارجی. اختلاف‌های فرهنگی و اجتماعی ممکن است باعث ایجاد چالش‌هایی در ذهنیت دانشجویان خارجی شود. مهم است که دانشگاه‌ها برنامه‌های آشنایی با فرهنگ و رسم و رسوم ایران را برای این دانشجویان تدارک ببینند. 

محدودیت‌های اقامت و ویزا/ضعف نظام اداری، قانونی و ساختاری: فرآیندهای اداری ویزا و مجوز اقامت برای برخی از دانشجویان می‌تواند زمان‌بر و پیچیده باشد. لذا بهبود و تسهیل این فرآیندها می‌تواند به افزایش رضایت دانشجویان کمک کند. مسائل صدور روادید و اقامت، پیچیدگی‌های اداری، عدم آموزش کارمندان، ضعف در تعامل با دانشگاه‌های دنیا و اختیارات محدود استادان در جذب دانشجو.

توسعه زیرساخت‌های آموزشی: عدم ارائه رشته های تحصیلی به زبان های دیگر، تفاوت در نظام های آموزشی، جدید نبودن برنامه های درسی و شیوه های آموزشی و کیفیت علمی پایین برخی از متقاضیان. زیرساخت‌های آموزشی و امکانات دانشگاهی در برخی موارد نیاز به بهبود و توسعه دارند تا بتوانند پاسخگوی نیازهای رو به افزایش دانشجویان بین‌المللی باشند.

ضعف زیرساخت و فناوری: کمبود تسهیلات رفاهی و کمبود تجهیزات آزمایشگاهی.

عوامل امنیتی و سیاسی: ایران هراسی، تحریم‌های سیاسی و علمی.

با توجه به موقعیت استراتژیک و باورهای فرهنگی متنوع، ایران ظرفیت‌های بالایی برای جذب دانشجویان بین‌المللی دارد. بهبود زیرساخت‌ها، ارائه بورسیه‌های جذاب و توسعه برنامه‌های آموزشی چند زبانه می‌تواند به تبدیل ایران به یکی از مقاصد تحصیلی برجسته در منطقه منجر شود. بر همین اساس جذب و پذیرش دانشجویان خارجی همواره از برنامه‌های وزارت علوم و سازمان‌های تابعه بوده و تاکنون اقدامات زیادی به این منظور انجام شده است که ازجمله آن می‌توان به اعطای مجوز به موسسات فعال این حوزه، آموزش زبان فارسی به متقاضیان تحصیل در ایران، راه‌اندازی سامانه‌ای برای آشنایی با شرایط تحصیل در ایران، فراهم کردن زمینه اشتغال این دانشجویان و راه اندازی سامانه بورس تحصیلی اشاره کرد.

در آخر...

با توجه به موقعیت استراتژیک و باورهای فرهنگی متنوع، ایران ظرفیت‌های بالایی برای جذب دانشجویان بین‌المللی دارد. بهبود زیرساخت‌ها، ارائه بورسیه‌های جذاب و توسعه برنامه‌های آموزشی چند زبانه می‌تواند به تبدیل ایران به یکی از مقاصد تحصیلی برجسته در منطقه منجر شود. بر همین اساس جذب و پذیرش دانشجویان خارجی همواره از برنامه‌های وزارت علوم و سازمان‌های تابعه بوده و تاکنون اقدامات زیادی به این منظور انجام شده است که ازجمله آن می‌توان به اعطای مجوز به موسسات فعال این حوزه، آموزش زبان فارسی به متقاضیان تحصیل در ایران، راه‌اندازی سامانه‌ای برای آشنایی با شرایط تحصیل در ایران، فراهم کردن زمینه اشتغال این دانشجویان و راه اندازی سامانه بورس تحصیلی اشاره کرد. اما فراموش نکنیم کشورهای دیگر هم در این زمینه بیکار نیستند و اهمیت این موضوع را درک کرده‌اند و امروز شاهد رقبای زیادی به ویژه در منطقه هستیم.

انتهای پیام/