پایگاه خبری خبرآنی، گروه دانش و فناوری؛ مهتاب چابک: قصه محرومیت در گوشه و کنار هر از گاهی روایت‌های تازه ای برای شنیده شدن دارد، در برخی مناطق هنوز شاخص نرخ بیکاری و سطح رفاه اقتصادی در وضعیت مناسبی قرار ندارد، در نقطه‌ای دیگر در حوزه آب شرب شهری و روستایی و نیز بهداشت و درمان، مردم با مشکلات عدیده ای روزگار می‌گذرانند و در بعضی مناطق روستایی به دلایل مختلف از جمله خشکسالی شاهد از رونق افتادن کشاورزی هستیم. با این حال بی انصافی است اگر نگوییم سال هاست که مناطق محروم و دورافتاده، زیر ذره‌بین نهادها و دستگاه‌های متولی برای رفع مشکلات قرار دارند.
ورود حوزه علم و فناوری برای تکمیل پازل محرومیت زدایی
مضاف بر نهادهای دولتی و غیردولتی حامی، در تکمیل پازل محرومیت زدایی حالا متولیان حوزه علم و فناوری و به طور اخص معاونت علمی، فناوری و اقتصاد دانش بنیان و صندوق نوآوری و شکوفایی پای کار آمده اند تا با به کارگرفتن ظرفیت‌های دانش بنیان‌ها و اتصال فناوری و دانش به طرح‌های پیشرفت و آبادانی در مناطق محروم، در جریان پروژه محرومیت زدایی در کشور اقداماتی فناورانه و نوآورانه‌ای را رقم بزنند.
نمایشگاهی فناورانه که برای آبادی ایران برپا شد
معاونت علمی همین چند ماه گذشته به عنوان مقدمه کار خود «نمایشگاه آبادیران» را با هدف کمک به توسعه مناطق محروم از طریق معرفی ظرفیت‌های شرکت‌های دانش‌بنیان و برای پاسخ به چالش‌ها و ایجاد اشتغال پایدار برگزار کرد؛ «آبادیران» نشان داد شرکت‌های دانش بنیان و خلاق از ظرفیت‌های خوبی برای حل مسائل مناطق محروم و آبادی روستاهای کمتر برخوردار هستند که کاربست آن می‌تواند به ابرپروژه محرومیت زدایی جان تازه بدهد.
در گزارشی که پیش از این پایگاه خبری خبرآنی از دستاوردها، محصولات و فناوری‌های دانش بنیان در حوزه محرومیت زدایی (اینجا) منتشر کرد تنها به بخش کوچکی از توانایی فناوران و متخصصان اشاره شد؛ دستیابی به فناوری آب شیرین کنِ حرارتی، ساخت پهپاد ویژه برای پایش آنلاین کشاورزی، ساخت خانه در ۱۸ روز، ساخت خانه‌های مقاوم به زلزله با استفاده از پنل‌های خاص و تولید نوعی خوراک دام از پسماندهای کشاورزی و صنایع غذایی تنها بخشی از فناوری‌ها و محصولاتی بود که در این نمایشگاه ارائه شد.
مهاجرت معکوس داخلی نخبگان در دستور کار معاونت علمی
به دنبال تقویت همین جریان حالا معاونت علمی، فناوری و اقتصاد دانش بنیان ریاست جمهوری، در صدد تهیه بسته‌ای ویژه برای ورود دانش بنیان‌ها به مناطق کمتر برخوردار و مهاجرت معکوس نخبگان از شهرهای بزرگ به شهرهای مبدا خودشان است.
در برنامه‌ای که در معاونت علمی در حال پیاده سازی است، در راستای مهاجرت معکوس داخلی، آن دسته از نخبگانی که به مبدا خود باز می‌گردند، تسهیلاتی ارائه خواهد شد در همین رابطه سعید سلیمانی مدیر برنامه توسعه اقتصاد دانش‌بنیان در مناطق محروم معاونت علمی در گفتگو با خبرنگار خبرآنی درباره برنامه این معاونت برای مهاجرت معکوس نخبگان توضیح می‌دهد و می‌گوید: چرخه نخبگانی در کشور به گونه‌ای تعریف شده که معمولاً نخبگان از شهرهای کوچک و حتی روستاها به شهرهای بزرگی که منابع مالی بیشتر و دانشگاه‌های مطرحی در آنجا وجود دارد، مهاجرت می‌کنند و بعد از اتمام تحصیل، در همان استان‌ها و شهرهای بزرگ می‌مانند که این موضوع در نهایت منجر به تحت الشعاع قرار گرفتن ظرفیت‌های انسانی و نخبگانی در مناطق محروم، روستاها و شهرهای کوچک‌تر خواهد شد.
سلیمانی در ادامه به تسهیلات و مشوق‌هایی برای بازگرداندن این نخبگان اشاره می‌کند اما این را هم می‌گوید که جزئیات این تسهیلات هنوز دقیقاً مشخص نیست. در برنامه‌ای که در معاونت علمی در حال پیاده سازی است، در راستای مهاجرت معکوس داخلی، آن دسته از نخبگانی که به مبدا خود باز می‌گردند، تسهیلاتی ارائه خواهد شد و از آن طرف اگر شرکت‌های دانش بنیان تولید خود را به مناطق محروم ببرند و یا سرمایه گذاری در شهرستان‌های کوچک و کمتر برخوردار انجام دهند، مورد توجه ویژه معاونت قرار خواهند گرفت.
تهیه بسته‌ای ویژه برای ورود دانش بنیان‌ها به محرومیت زدایی
این مقام مسئول معاونت علمی که تنها حدود ۵ ماه از انتصابش به این سمت می‌گذرد، از تشکیل شورایی ویژه به ریاست دکتر دهقانی فیروزآبادی برای تهیه بسته ویژه محرومیت زدایی با تمرکز بر فعالیت‌های دانش بنیان‌ها تا پایان مهرماه خبر می‌دهد و صحبت‌های خود را اینگونه تکمیل می‌کند: این طرح و بسته همچنان در حال بررسی است و بعد از تصویب تا پایان مهرماه، در پاییز و زمستان آن را اجرایی و اطلاع رسانی خواهیم کرد.
وی در ادامه به کلیات این بسته ویژه محرومیت زدایی اشاره کرد و گفت: ارائه تسهیلات به دانش بنیان‌ها برای ورود به حوزه محرومیت زدایی، تعریف پروژه‌های اولویت دار، تعریف مکانیزم ها و ساز و کارهایی که دانش بنیان‌ها را به مرحله خروجی برساند و بازارسازی های جدید برای دانش بنیان‌ها مسائلی است که در این بسته گنجانده خواهد شد.
نقش آفرینی گروه‌های جهادی در مناطق محروم و میزان تأثیرگذاری آن‌ها در عمران و آبادانی مناطق محروم و دورافتاده موضوعی غیرقابل کتمان است و تعامل این نهاد مردمی با دانش بنیان‌ها قطعاً به پیشبرد برنامه‌های محرومیت زدایی ضریب می‌دهد. معاونت علمی در نظر دارد به عنوان نهاد واسط به اتصال این دو گروه کمک کند.
سلیمانی در همین رابطه توضیح می‌دهد که «بنا داریم نخبگان و افراد خوش فکری که در گروه‌های جهادی به عنوان جریان محرومیت زدا فعال هستند را در یک طرف میز و در طرف دیگر مجموعه‌های دانش بنیان را قرار دهیم. این تعامل می‌تواند از یک طرف نیازهای واقعی مناطق محروم مطرح و از آن سو راه حل های فناورانه ارائه خواهد شد. ما در واقع اطلاعات و مسائل مناطق محروم را از مجموعه‌های دولتی می‌گیریم که کلیات ماجراست و ممکن است خطا و انحرافاتی در آن وجود داشته باشد اما برای راستایی آزمایی، اطلاعات را از نهادهای پایین دست مثل گروه‌های جهادی دریافت خواهیم کرد و در اختیار فناوران قرار خواهیم داد.
ساخت مسکن روستایی با فناوری‌های نوین / اجرای ازمایشی مسکن‌های فناورانه در یک محیط آ زمایشی
مسکن مناطق محروم همیشه از مهمترین دغدغه‌های ساکنین این مناطق بوده بالاخص اینکه بسیاری از این نقاط زلزله خیز بوده و کیفیت و دوام ساخت و همچنین معماری ساخت اهمیت بیشتری پیدا می‌کند؛ مدیر برنامه توسعه اقتصاد دانش‌بنیان در مناطق محروم می‌گوید برای ساخت مسکن روستایی با استفاده از فناوری‌های نوین طرح‌های خوبی در کشور وجود دارد اما هنوز در مقیاس بزرگ اجرایی نشده و نتیجه و بازخورد کار هم مشخص نشده است.
مدیر برنامه توسعه اقتصاد دانش‌بنیان در مناطق محروم در همین باره توضیح می‌دهد که «در پروژه ساخت مسکن روستایی ۳ فاکتور مقاوم سازی، سرعت و قیمت حائز اهمیت است، چیزی که در این پروژه مدنظر است ساخت خانه‌های یک طبقه‌ای است که تولید چه از جنس کشاورزی، یا در حوزه چرم و قالیبافی در داخل خانه و یا محیط پیرامونی خانه صورت بگیرد. بنابراین فناوری‌های نوین باید در حوزه معماری این خانه‌ها و همچنین جنس ساخت مسکن به کمک بیایند. از این رو یکی از کارهای ما ابتدا شناسایی این مدل فناوری‌ها برای توسعه مسکن روستایی و ایجاد یک محیط آزمایشی برای شرکت‌های دانش بنیان‌ها است.
رفع مشکل بازارسازی دانش بنیان‌ها با ورود به مناطق محروم
وی در ادامه این گفتگو به رفع مشکل بازارسازی شرکت‌های دانش بنیان با ورود به مناطق کمتر برخوردار و محروم اشاره می‌کند و می‌گوید: مناطق محروم و کمتر برخوردار به واسطه بکر بودنشان، برای ورود شرکت‌های دانش بنیان در حوزه بازارسازی مناسب و کمک کننده است. از سوی دیگر کارویژه بسیاری از نهادها و مجموعه‌های حاکمیتی، ورود به مناطق محروم و محرومیت زدایی است و در همین رابطه منابع زیادی در این خصوص در بودجه دولتی و چه در نهادهای حاکمیتی لحاظ می‌شود که اگر بخشی از این بودجه برای بازارسازی شرکت‌های دانش بنیان اختصاص یابد، قطعاً به نفع فناوران و شرکت‌های دانش بنیان‌ها خواهد بود.
سلیمانی، کمیته امداد، ستاد اجرایی فرمان امام و بنیاد مستضعفان به عنوان نهادهای دولتی و بسیج، سپاه، قرارگاه امام حسن مجتبی در حوزه کلان را از جمله نهادهایی عنوان کرد که می‌توانند با تزریق بودجه در حوزه پروژه‌های دانش بنیان محرومیت زدا، کمک کننده باشند. او افزود: مهم‌تر اینکه در حوزه مسئولیت اجتماعی، نهادهای بزرگ اقتصادی و هلدینگ ها می‌توانند بودجه‌ای را وارد چرخه دانش بنیان کنند چرا که با هزینه کرد هوشمندانه در این بخش، اثرات مضاعف و کاربردهای فراتری را شاهد خواهیم بود. از آن سو معافیت مالیاتی در قانون جدید دانش بنیان‌ها نیز انگیزه‌ای برای ورود منابع مسولیت‌های اجتماعیِ شرکت‌های بزرگ به عرصه‌های دانش بنیان ایجاد می‌کند.
هماهنگی معاونت علمی با دانشگاه‌ها برای رفع نیازهای بومی
این مقام مسئول معاونت علمی هماهنگی با جریان دانشگاه‌ها برای رفع نیازهای بومی با تسهیلگری معاونت علمی را یکی دیگر از پروژه‌های معاونت علمی برشمرد و در این باره اینطور توضیح می‌دهد: دانشگاه‌ها پراکندگی جغرافیایی خوبی دارند و اساتید جوان، نخبه و پرانگیزه ای در دانشگاه‌های آزاد و دولتی توزیع شده اند. تلاش می‌کنیم جریان دانشگاه را با تسهیلگری معاونت علمی و کارگزارانی که معاونت علمی در تبادل کاری با دانشگاه‌ها ایجاد می‌کند، به نوعی معطوف به نیاز بوم و پیرامونی خودشان کنیم.
سلیمانی در نکات پایانی گفتگوی خود بر کارکردهای دانشگاه در رفع نیازهای بومی تاکید کرد و گفت: به طور مثال دانشگاه‌ها می‌توانند در رسته‌های مختلف چه از جنس مدیریتی و چه از لحاظ مسائل اقتصادی و پر اهمیت و حیاتی برای کشور مثل آب، امنیت غذایی، انرژی، استفاده از ظرفیت‌های منابع طبیعی و مولد سازی ظرفیت‌های روستایی در مدار پیشرفت کشور ورود کنند، اینها مسائلی است که مقرر شده در تعامل با دانشگاه‌ها و نخبگان استان‌ها و شهرستان‌ها پیگیری کنیم.
صندوق نوآوری در تدارک تهیه بسته‌ای برای محرومیت زدایی
علاوه بر معاونت علمی، صندوق نوآوری و شکوفایی ریاست جمهوری نیز در حال تهیه بسته راهبردی برای کمک به «محرومیت‌زدایی» و رفع چالش‌ها و مشکلات مناطق محروم کشور با بهره‌گیری از توان شرکت‌های دانش‌بنیان است؛ در واقع هدف این بسته، حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیانی است که به هر طریق ممکن می‌توانند به محرومیت‌زدایی کمک کنند.
از کمک به تأمین آب شرب تا خوداشتغالی ساکنان مناطق کمتر برخوردار
سیاوش ملکی‌فر معاون توسعه صندوق نوآوری و شکوفایی در گفتگو با مهر به تشریح برنامه صندوق و بسته حمایتی محرومیت زدایی می‌پردازد و می‌گوید: محرومیت‌زدایی مستلزم اقدامات مختلفی است و به نظر می‌رسد شرکت‌های دانش‌بنیان می‌توانند در این زمینه نیز به طرق مختلف نقش‌آفرین باشند، از جمله کمک به حل مشکلاتی مانند تأمین آب شرب یا مدیریت فاضلاب، ارتقا بهداشت و سلامت، ایجاد اشتغال برای ساکنان این مناطق یا کمک به خوداشتغالی آن‌ها. برای مثال، برخی شرکت‌های دانش‌بنیان محصولاتی مانند «پهپاد سمپاش»، «ماشین تراش» یا «گلخانه هوشمند» تولید می‌کنند که می‌تواند زمینه را برای خوداشتغالی ساکنان مناطق محروم و کمتربرخوردار فراهم کند. برخی شرکت‌ها نیز ماهیت پلتفرمی دارند و می‌توانند ورود به بازار کسب‌وکارهای خرد و خانگی این مناطق را تسهیل کنند.
یکی از چالش‌های اعطای تسهیلات لیزینگ به ساکنان مناطق کمتربرخوردار، وثایق و تضامین آن است. صندوق در تلاش است با همکاری کمیته امداد امام خمینی (ره)، از یک صندوق ضمانت برای حل این مشکل کمک بگیرد، به طوری که اعطای تسهیلات لیزینگ به ساکنان مناطق کمتربرخوردار با سهولت انجام شود معاون توسعه صندوق نوآوری و شکوفایی ضمن اشاره به اینکه برخی از تسهیلات صندوق با «کاهش نرخ» و «افزایش طول دوره بازپرداخت» همراه خواهد بود، گفت: «یکی از تسهیلات صندوق، فروش اقساطی است که به خریداران محصولات دانش‌بنیان کمک می‌کند این محصولات را در قالب اقساطی بخرند. از آنجا که برخی از ساکنان مناطق محروم می‌توانند با خریداری بعضی از محصولات شرکت‌های دانش‌بنیان، کسب‌وکارهای کوچک، اما پایداری برای خود به راه بیندازند، تسهیلات لیزینگ در این بسته حمایتی، جایگاه ویژه‌ای دارد. اما یکی از چالش‌های اعطای تسهیلات لیزینگ به ساکنان مناطق کمتربرخوردار، وثایق و تضامین آن است. صندوق در تلاش است با همکاری کمیته امداد امام خمینی (ره)، از یک صندوق ضمانت برای حل این مشکل کمک بگیرد، به طوری که اعطای تسهیلات لیزینگ به ساکنان مناطق کمتربرخوردار با سهولت انجام شود.
ملکی‌فر در ادامه به ضرورت استفاده از شرکت‌های دانش‌بنیان برای کمک به محرومیت‌زدایی به ویژه از مسیر ایجاد اشتغال اشاره می‌کند و می‌گوید: «اگر ما بتوانیم با اتکا به شرکت‌های دانش‌بنیان، به خوداشتغالی در مناطق محروم و کمتربرخوردار کمک کنیم، عملاً جلوی مهاجرت از این مناطق به شهرهای بزرگ را گرفته‌ایم. معمولاً این نوع مهاجرت با حاشیه‌نشینی و آسیب‌های دیگری همراه است و لذا توفیق مهمی است اگر ما بتوانیم در این مناطق، برپایه فناوری پیشرفته، مشاغل پایدار ایجاد کنیم. صندوق در شناسایی موضوع «محرومیت» و مصادیق آن، و همچنین شناسایی راهکارها و ابزارهای مقابله با آن، با سایر دستگاه‌ها و ذی‌نفعان به ویژه معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری و کمیته امداد امام خمینی (ره) همکاری می‌کند. به علاوه، ما باید حمایت و مشارکت نهادها و دستگاه‌ها و به طور کلی ذی‌نفعان بومی را هم جلب کنیم.
کاهش نرخ تسهیلات اعطایی برای حل مسائل راهبردی کشور
آنطور که ملکی فر می‌گوید هدف صندوق نوآوری و شکوفایی به تاسی از سیاست‌های کلان حاکمیت و دولت، افزایش نقش‌آفرینی شرکت‌های دانش‌بنیان در اقتصاد کشور است و تلاش بر این است که این شرکت‌ها بیش از پیش به حل چالش‌ها و مسائل راهبردی و مزمن کشور کمک کنند. او در ادامه افزود: شرکت‌های دانش‌بنیان را از این منظر می‌توان به دو گروه تقسیم کرد. دسته نخست، شرکت‌هایی که عمدتاً بر خلق ثروت اقتصادی متمرکزند، اما نسبت چندانی با مسائل و چالش‌های راهبردی کشور ندارند. و دسته دوم، شرکت‌هایی که می‌توانند به حل مشکلات راهبردی کشور در بخش‌های مختلف کمک کنند. صندوق نیز حمایت و تأمین مالی هر دو گروه را مأموریت خود می‌داند. اما تلاش می‌کند با خلق ابزارهای جدید و یا تسهیل ابزارهای موجود (مانند کاهش نرخ تسهیلات)، ظرفیت شرکت‌های دانش‌بنیان را برای کمک به رفع مشکلات راهبردی کشور بسیج کند.
معاون توسعه صندوق نوآوری و شکوفایی با اشاره به سوابق این نوع حمایت‌ها در صندوق گفت: برای مثال، پس از ورود ویروس کرونا به کشورمان در روزهای پایانی سال ۱۳۹۸، صندوق ظرف مدت کوتاهی ابتدا نیازهای عاجل نظام سلامت را شناسایی کرد و متعاقباً پس از شناسایی و ارزیابی شرکت‌های دانش‌بنیان فعال در این زمینه‌ها، به تأمین مالی آن‌ها پرداخت. در نتیجه ظرف حدود دو هفته بیش از ۳۵۰ میلیارد تومان تسهیلات به ۷۰ طرح شرکت دانش‌بنیان تزریق شد و این شرکت‌ها توانستند اقلام مورد نیاز نظام سلامت مانند ونتیلاتور و اکسیژن‌ساز را تأمین کنند.
دانش بنیان‌ها چگونه به حل مشکل ناترازی انرژی کمک می‌کنند
ملکی‌فر در ادامه با ذکر مثالی به نقش‌آفرینی شرکت‌های دانش‌بنیان در چالش ناترازی انرژی به خصوص اهمیت آن در مناطق محروم اشاره می‌کند. یکی دیگر از چالش‌های فعلی کشور، مساله عدم توازن تولید و مصرف انرژی است. برای غلبه بر این چالش می‌توان مصرف برق را کاهش یا تولید آن را افزایش داد که شرکت‌های دانش‌بنیان می‌توانند در هر دو طرف این معادله نقش‌آفرین باشند. برای مثال، با نصب موتورهای الکتریکی بدون جاروبک (BLDC) که نسبت به موتورهای الکتریکی متعارف به مراتب کم‌مصرف‌ترند، می‌توان مصرف برق لوازم خانگی و به ویژه کولرهای آبی را در ایام تابستان کاهش داد.
وی افزود: برآوردها نشان می‌دهد که نصب ۲۰ میلیون دستگاه از این موتورهای کم‌مصرف در کولرهای آبی می‌تواند به ۵ هزار مگاوات کاهش مصرف برق کمک کند که تقریباً حدود یک سوم کل ناترازی است. سال گذشته صندوق با همکاری شرکت توانیر، حدود ۸۰۰ میلیارد تومان تسهیلات به ۸ شرکت سازنده این نوع موتورها تسهیلات داد. این هم نمونه دیگری از بسیج ظرفیت شرکت‌های دانش‌بنیان برای حل چالش‌های کشور است.
نکته پایانی
همانطور که در این گزارش اشاره شد دو بسته در حوزه علم و فناوری و با محوریت دانش بنیان‌ها در حال تهیه است؛ هرچند این دو بسته در مرحله آماده سازی و شناسایی نیازهای نقاط محروم و کمتر برخوردار و به موازات آن شناسایی ظرفیت‌های دانش بنیان برای کاربست آن قرار دارد اما این روند مثبت گواه بر این است که حوزه علم و فناوری و به ویژه معاونت علمی ساز و کار لازم را برای زدودن محرومیت و اقدامات تحولی برای توسعه مناطق محروم در کنار سایر نهادهای دیگر در دستور کار قرار داده است. اینکه تزریق دانش روز و فناوری و بسط آن به مناطق محروم کشور چقدر مؤثر واقع شود و در نهایت چه میزان از محرومیت این مناطق بکاهد موضوعی است که باید فعلاً صبر کرد و منتظر خروجی آن ماند.
