پایگاه خبری خبر آنی- گروه استان‌ها- سمیه گلابگیریان: ۶ کاروانسرای استان یزد به نام‌های سنگی انجیره اردکان، زین الدین مهریز، شاه عباسی میبد، خرانق، آجری انجیره اردکان و رشتی عقدا به تازگی در فهرست ۵۴ کاروانسرای کشور در فهرست آثار جهانی به ثبت رسید.
۴ کاروانسرای ثبت شده در شهرستان اردکان، یکی در شهرستان میبد و دیگری در شهرستان مهریز قرار دارد که هر کدام ویژگی‌های خاص خود را دارند.
کاروانسراها بین شهری یکی از انواع کاروانسراهای موجود در معماری شهر کویری یزد هستند که مسافران در طی مسافت یک شهر به شهر دیگر، زمانی را برای رفع خستگی و استراحت در آن سپری می‌کردند.
این بناهای تاریخی به عنوان میراث پرافتخار و گران بهای شهر تاریخی یزد مطرح هستند و برخی از آنها نظیر کاروانسرای شاه عباسی میبد و کاروانسرای مشیر با تغییر کاربری، رونق و زندگی دوباره‌ای یافته‌اند.
این سازه‌های معماری به عنوان حلقه گمشده معماری ایرانی هستند که در گذشته بیشتر با کاربری تجاری بنا شده و با توجه به موقعیت بازرگانی و تجاری یزد، در این دیار رشد و رونق خاصی داشته‌اند.
کاروانسرای آجری انجیره
کاروانسرای آجری انجیره اردکان، کاروانسرایی بین شهری، متعلق به دوران قاجار است که در بیابان انجیره، در مجاور راه قدیمی یزد به ساغند و طبس، در فاصله تقریبی ۵۰۰ متر از کاروانسرای سنگی انجیره قرار گرفته است.
کاروانسرای آجری انجیره که با شماره ۳۲۸۱۲ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده، به صورت چهار ایوانه اجرا شده است و در چهار طرف آن برج‌هایی با تزئینات آجری به چشم می‌خورد.
مجموعه کاروانسرای انجیره شامل برج، قنات، راهروهای موازی در دو طرف کاروانسرا، آب انبار و … است، این بنای آجری از لحاظ معماری دارای پلان چهار ضلعی منظم بوده که عمده مصالح به کار رفته در آن آجر است.
کاروانسرای سنگی انجیره اردکان
کاروانسرای سنگی انجیره اردکان قدیمی ترین کاروانسرای یزد مربوط به دوره ایلخانی است. این بنا که در ساخت آن از سنگ و در بعضی قسمت‌های آن از آجر استفاده شده دارای پلان هشت ضلعی نامنظم است.
این بنا در بیابان انجیره در مجاور راه قدیمی یزد به ساغند و طبس در فاصله تقریبی ۵۰۰ متر از کاروانسرای آجری انجیره قرار گرفته است و به شماره ثبتی ۲۴۴۹ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.
کاروانسرای رشتی عقدا
کاروانسرا رشتی عقدا در شهرستان اردکان به همت حاج ابوالقاسم رشتی از تجار مشهور زمان خود در ابتدای روستای عقدا در دوره قاجاریه و در سال ۱۲۵۵ بنا شده است و از کاروانسراهای خوش نقشه و به سبک کاروانسراهای شاه عباسی است.
این کاروانسرا که در ورودی شهر قرار دارد، از آجر و با دو بادگیر زیبا و دو طبقه ساخته شده و معماری بنا به صورت مربع شکل است. در هر ضلع آن هفت صفه یا غرفه‌ها قرار دارند. صفه میانی شاه نشین و بزرگ‌تر از بقیه است.
کاروانسرای رشتی در سال ۱۳۷۸ با شماره ۲۲۹۸ در لیست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
کاروانسرای خرانق اردکان
کاروانسرای خرانق، یکی از دیدنی‌ترین جاذبه‌های گردشگری و تاریخی روستای خرانق یزد با معماری اصیل ایرانی است. بنای کاروانسرای شاهزاده خرانق، به دستور «شاهزاده ولی میرزا فرزند فتحعلی شاه قاجار» و از آجر ساخته شده است.
این کاروانسرای تاریخی، یادگار دوره قاجار است و در داخل روستای خرانق قرار دارد. این اثر زیبا در سال ۱۳۷۷ ه. ش با شماره ۲۲۳۸ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
برای ورود به کاروانسرای آجری خرانق، ابتدا باید از یک هشتی خاطره‌انگیز گذشت؛ اتاقکی که در دو طرف آن، ۲ ایوان بزرگ شاهانه به همراه پله‌هایی پیچ‌درپیچ به‌سوی پشت‌بام، قرار گرفته است.
با ورود به حیاط این کاروانسرا، تعدادی اتاقک گنبدی و نوک‌تیز دیگر نیز دیده می‌شود که در سالیانی نه‌چندان دور، میزبان مسافران خسته و تنها بوده تا گرد سفر را از روی دوششان بزدایند و برای دیدار امام بزرگوارشان رضا (ع) سفر را ادامه دهند.
کاروانسرای شاه عباسی میبد
کاروانسرای قدیمی شاه عباسی میبد در دوره قاجار ساخته شده و به سبک صفوی وفادار مانده و به همین دلیل هم به نام شاه عباسی مشهور شده است. به‌نظر می‌رسد این بنا در محل کاروانسرای قدیمی‌تری شکل گرفته باشد.
این بنا حیاط بزرگ مرکزی، ایوان، هشتی ورودی، حوض‌خانه، مهتابی، هشتی و تعداد زیادی حجره دارد. همچنین چاپارخانه، یخچال سنتی و آب انبار در آن دیده می‌شود. این مشخصات نشان می‌دهند که این‌جا تنها محل استراحت کاروان‌ها نبوده، بلکه در زمان خود از بهترین مجموعه‌های راهداری در کشور به شمار می‌رفته است.
کاروانسرای شاه عباسی میبد، ساختاری چهارگوش دارد، آجری است و به سبک چهار ایوانی ساخته شده است. در حیاط آن ۲۴ حجره می‌بینید، اما با در نظر گرفتن اتاق‌های داخلی، درمجموع ۱۰۰ حجره در آن طراحی شده است.
در مرکز حیاط، حوض هشت‌گوشه‌ای دیده می‌شود که آب قنات در آن جاری است. چاپارخانه نیز در کنار کاروانسرا قرار دارد.
روی کتیبه ورودی آب انبار تاریخ ۱۰۷۰ نوشته شده که احتمالاً به سال ساخت کاروانسرا اشاره می‌کند. در نوشته‌های مختلف، چند نام برای بانی کاروانسرا دیده می‌شود.
یکی از احتمال‌ها این است که محمد ولی میرزا بانی کاروانسرای میبد باشد. او فرزند فتحعلی شاه و حاکم یزد بوده است. محمد ولی میرزا کاروانسراهای دیگری هم در این ناحیه ساخته است.
این کاروانسرا که سال ۱۳۵۷ ثبت ملی شد، هم‌اکنون مرمت شده و امکان بازدید از آن وجود دارد.
کاروانسرای زین الدین مهریز
در دل استان کویری یزد کاروانسرایی منحصر به فرد به عنوان تنها کاروانسرای مدور دنیا به نام «زین الدین» با قدمتی بیش از ۴۰۰ سال وجود دارد. شاه عباس صفوی ۹۹۹ کاروانسرا را در ایران بنا نهاد و کاروانسرای زین‌الدین یکی از آن‌هاست که به مناسبت دیدار شاه عباس با زین‌الدین گنجعلی خان، حاکم کرمان در قرن ۱۰ قمری ساخته شده است.
این کاروانسرا از شاهکارهای معماری دوران صفویه بوده و تنها بنای مدور ایرانی‌ست که در مسیر جاده ابریشم که در بخش مرکزی مهریز و در فاصله ۷۰ کیلومتری شهر یزد قرار دارد.
این بنا در گذشته محلی برای استقرار تفنگچیان و نگهبانان بوده و امروزه با حفظ همان اصالت و محیط تاریخی خود، به اقامتگاهی برای گردشگران تبدیل شده است.
کاروانسرای زین‌الدین در تاریخ ۲۸ مرداد ۱۳۵۱ با شمارهٔ ثبت ۹۲۶ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده و از طرف یونسکو نیز جایزه یکی از برترین هتل‌ها و برترین مرمت‌ها را از آن خود کرده است.
از دیگر نکات جالب در معماری مجموعه پلان دایره‌ای آن است؛ این کاروانسرا از خارج به شکل دایره دیده می‌شود در حالی که از داخل دوازده ضلعی است.
بنای فوق پنج برج نیم‌دایره دارد که به دیواره هشت‌متری آن پیوسته‌اند. پس از سردر نسبتاً پهن ضلع جنوبی، هشتی و سپس صحن دوازده ضلعی قرار دارد. در اطراف صحن، رواق‌های سکوداری وجود دارد و در انتهای هر رواق اتاق‌هایی مشابه به چشم می‌خورد؛ این سکوها امروزه مزین به پرده‌های ترمه، فرش دست بافت، گلیم، پشتی‌هایی دورتادور و دیگر تزئینات شده است تا آرامش را برای گردشگران و مسافران کویر به ارمغان بیاورد.
در طرفین هشتی ورودی و پشت اتاق‌ها، راهروهای وسیع و طولانی قرار دارد که اصطبل چهارپایان بود. فضای ضلع شمالی بنا، اتاق‌های شاه‌نشین با سقفی بلند با کاربندی‌ست که امروزه بخشی از آن سالن غذاخوری و بخش دیگر با فرش‌های دست‌بافت و پشتی‌های زیبا برای نشستن و استراحت به کار می‌رود.
این مجموعه ۲ حیاط شامل حیاط اصلی سر باز و دیگری سر پوشیده دارد. داخل حیاط صفه‌ای چند ضلعی و بزرگ قرار دارد که به نوعی می‌توان گفت جای حوض را پرکرده و اطراف آن را باغچه‌ای زیبا با گل‌ها و گیاهان رنگارنگ و سرسبز در برگرفته است.
در دو طرف کاروانسرا پله‌هایی وجود دارد که به پشت‌بام کاروانسرا راه دارد.غروب آفتاب در پشت‌بام این کاروانسرا دیدنی است. تغییر رنگ کوه‌ها به آبی، تاریک شدن آرام آسمان وسیع کویر و نمایان شدن درخشش ستاره‌ها، تجربه‌ای بی‌نظیر را از سفر به یزد برایتان به ارمغان می‌آورد. همچنین در ساخت این عمارت از اعداد ۵ و ۱۲ که برای مسلمان مقدس به شمار می‌رود، استفاده شده است.
مصالح بنا از آجر است و درون بنا بیشتر از تزئینات آجر استفاده شده که تابع طرح ۱۲ ضلعی حیاط یا صحن مرکزی آن است. قسمت شاه‌نشین در بدنه و سقف دارای اندود گچ و کاربندی‌ست؛ کنگره‌ها و تیراندازهای لبه بام، ترکیب انحنای برج و دیواره‌ها و نمای تمام آجر آن، چهره خاصی به این کاروانسرا بخشیده است.
