پایگاه خبری خبرآنی، گروه دانش و فناوری- علیرضا باجلان: صنعت فضایی در سراسر دنیا به دلیل کاربردهای متنوع در حوزه‌های محیط زیست، جغرافیا، نظامی، مخابراتی و.. از اهمیت فوق‌العاده‌ای برخوردار است. از همین رو در چند دهه اخیر به غیر از کشورهای صاحب نام در این حوزه کشورهای درحال توسعه نیز کوشیده‌اند با برنامه‌ریزی دقیق و برقراری ارتباطات بین‌المللی به فناوری فضایی دست یافته و زمینه توسعه صنعت فضایی بومی را فراهم کنند.
طبق آمارهای بین‌المللی ۷۵ کشور دنیا حداقل یک ماهواره در مدار زمین دارند البته این آمار به معنای بومی بودن صنعت فضایی در همه این کشورها نیست، زیرا تعداد زیادی از کشورهای جهان به دلیل عدم وجود زیرساخت‌های ساخت و پرتاب ماهواره در محدوده سرزمینی خود و فقدان منابع مالی کافی برای اجرای مستقل برنامه‌های فضایی برای طراحی و پرتاب ماهواره و ماهواره‌بر از ظرفیت کشورهایی پیشرفته در صنعت فضایی استفاده می‌کنند.
در ایران سابقه فعالیت در حوزه فضایی به بیش از دو دهه پیش باز می‌گردد و مهندسان کشورمان با وجود محدودیت‌های گسترده به دلیل تحریم صد در صدی صنعت فضایی ایران، دستاوردهای ارزشمندی از قبیل طراحی ماهواره و ماهواره‌برهای متعدد داشته و توانسته‌اند جایگاه کشورمان در باشگاه فضایی جهان را حفظ کنند.
اقتصاد جهانی در قرن بیست و یکم به شدت تحت تأثیر صنعت فضایی و به ویژه سرویس‌های ماهواره‌ای قرار گرفته است. اقتصاددانان به منظور بررسی دقیق ابعاد اقتصادی صنعت فضایی آن را به دو دسته صنایع بالا دستی و پایین دستی تقسیم می‌کنند. در این دسته‌بندی که بر محوریت فعالیت‌های فضایی در بخش خصوصی قرار دارد صنایع بالا دستی شامل دو بخش ساخت و پرتاب ماهواره است و صنایع پایین از دو قسمت تجهیزات زمینی و خدمات ماهواره‌ای تشکیل می‌شود.
گستره وسیع بازار فناوری فضایی
در جریان توسعه پرشتاب صنعت فضایی معرفی فناوری‌های جدیدی که مهم‌ترین آن‌ها اینترنت ماهواره‌ای است، موجب شد بخش خصوصی بیش از گذشته برای حضور مؤثر در این صنعت برنامه‌ریزی و سرمایه‌گذاری کند. اگرچه سال‌هاست شرکت‌های مختلفی در سراسر دنیا از خدمات ماهواره‌های مخابراتی برای برقراری ارتباطات و ارسال و دریافت امواج تلویزیونی استفاده می‌کنند ولی گستره بازار و تأثیرگذاری بالای فناوری اینترنت ماهواره‌ای سبب شده است مزیت‌های اقتصادی به‌کارگیری و بومی‌سازی این فناوری به شدت مورد توجه قرار گیرد.
در همین راستا هم اکنون شرکت‌های صاحب نامی از قبیل اسپیس‌ایکس، بلواورجین، وان‌وب و چند شرکت دیگر با سرمایه‌گذاری عظیم قصد دارند سهم بیشتری از بازار اینترنت ماهواره‌ای و ارتباطات مبتنی بر این فناوری را در دهه‌های آینده به‌دست آورند. مدیران این شرکت‌ها بارها در سخنرانی‌های مختلف به سود بالا و مزایای اقتصادی اینترنت ماهواره‌ای اذعان کرده‌اند.
همگام با ارتقای کمی و کیفی انواع ماهواره‌ها در مدارهای زمین ایجاد زیرساخت‌های ارتباطی برای ارتباط با این ماشین‌های فضایی بر روی زمین ضروری است. نیاز به بهره‌برداری سریع و با دقت از اطلاعات ارسالی از ماهواره‌ها بازار تجهیزات زمینی پردازش داده‌های ماهواره‌ای را تا حد قابل توجهی رونق داده است و هم اکنون استارت‌آپ‌ها و شرکت‌های دانش‌بنیان زیادی در اقصی نقاط جهان سیگتال‌های دریافتی از ماهواره‌های بومی و بین‌المللی را پردازش و برای استفاده در صنایع مختلف به متقاضیان می‌فروشند.
شرکت‌های فعال در صنایع گوناگون در حوزه‌هایی از قبیل کشاورزی، باستان‌شناسی، حفظ امنیت مرزهای جغرافیایی از اطلاعات پردازش شده ماهواره‌ها برای دستیابی به اهداف خود استفاده می‌کنند که این اطلاعات از ماهواره‌های سنجش از دور به دست می‌آید و پردازش و بررسی داده‌های آن برای به کار بستن در صنایع مختلف می‌تواند ارزش اقتصاد بالایی به همراه داشته باشد.
یکی از مهم‌ترین و کاربردی‌ترین خدمات ماهواره‌ها سرویس‌های ناوبری است که با استفاده از آن در هر ساعت میلیاردها وسیله نقلیه در آسمان، زمین و دریا مسیر خود را تعیین و حرکت می‌کنند. البته استفاده از امواج ارسالی از ماهواره‌های ناوبری مستلزم به‌رورسانی دائمی تجهیزات ناوبری روی زمین است و بدون شک چنین نیازی فرصت‌های اقتصادی زیادی را پیش روی دانش‌بنیان‌های فعال در صنعت فضایی قرار می‌دهد.
افزایش سریع تعداد ماهواره‌های فعال در مدار زمین
طبق اسناد منتشر شده در وب‌سایت دو شرکت اسپیس‌ایکس و وان‌وب هر کدام از این شرکت‌ها که عمده سهام آن‌ها در اختیار بخش خصوصی است به ترتیب ۲ هزار و ۹۰۰ و ۴۲۸ ماهواره فعال در مدار زمین دارند. اهمیت و سودآوری بالای صنعت فضایی برای این شرکت‌ها تا حدی است که طبق اعلام رسمی مدیران اسپیس‌ایکس و وان‌وب به زودی تعداد بیشتری ماهواره به فضای پرتاب می‌کنند. اسپیس‌ایکس قصد دارد برای تکمیل پروژه اینترنت ماهواره‌ای (استارلینک) به عدد ۱۲ هزار ماهواره در مدار زمین و حتی بیشتر از آن دست یابد.
گزارش منتشر شده از سوی یکی از رسانه‌های معتبر بین‌المللی نشان می‌دهد تنها در سه ماهه دوم سال ۲۰۲۲ بیش از ۲.۵ میلیارد دلار توسط فعالان بخش خصوصی در صنعت فضایی سرمایه‌گذاری شده است. این در حالی است که بر اساس پیش‌بینی پژوهشکده‌های اقتصادی ارزش بازار خدمات ارزش افزوده ماهواره‌های سنجشی در سال ۲۰۲۶ به رقم ۱۵ میلیارد دلار می‌رسد و اقتصاد کشورهای فعال در صنعت فضایی را متحول می‌کند.
توسعه صنعت فضایی و ورود بخش خصوصی به حوزه تحقیقاتی فضایی موجب شده این صنعت بیش از گذشته اهمیت پیدا کرده و سرعت ساخت و پرتاب انواع ماهواره و کاوشگرهای فضایی تا حد قابل توجهی افزایش پیدا کند.
از طرفی گسترش ابعاد فعالیت‌های فضایی شرکت‌های دانش‌بنیان در کشورهای مختلف فرصت‌های اقتصادی زیادی را به وجود آورده که پیش‌بینی می‌شود ارزش بازار فناوری‌های فضایی تا سال ۲۰۴۰ به بیش از ۱.۱ تریلیون دلار برسد.
سهم صنعت فضایی از تولید ناخاص ملی جهان در سال ۲۰۱۶ برابر با ۰.۴۵ درصد بوده است و باتوجه به روند توسعه پرشتاب این صنعت پیش‌بینی می‌شوند طی دو دهه آینده حجم آن از GDP جهان به بیش از ۰.۸ درصد برسد. حالا صنعت فضایی در تعدادی از کشورها به واسطه فعالیت بخش خصوصی به جایگاهی رسیده است که پروژه‌های خارج از کره زمین صرفاً برای اهداف تحقیقاتی طراحی نمی‌شوند و قرار است به زودی تورهای تفریحی با اهداف تجاری در منظومه شمسی اجرا شود.
پیش بینی‌ها درباره بازار فناوری فضایی تا سال ۲۰۴۰
بررسی ریزبینانه و دقیق‌تر افق بیش روی صنعت فضایی از منظر اقتصادی نشان می‌دهد ۱۸۰ میلیارد دلار از ارزش کل بازار فناوری‌های فضایی تا سال ۲۰۴۰ به تجهیزات ناوبری، ۴۰ میلیارد دلار به تجهیزات مخابراتی، ۱۸۰ میلیارد دلار به ماهواره‌های نظامی، ۵۰ میلیارد دلار سنجش از دور، ۴۱۰ میلیارد دلار سنجش از دور و ۱۱۰ میلیارد دلار به فعالیت‌های رسانه‌ای که با استفاده از ماهواره‌ها انجام می‌شود اختصاص دارد. سهم عمده صنعت فضایی در افق ۲۰۴۰ به حوزه خدمات ماهواره اختصاص دارد و پیش‌بینی می‌شود طی دو دهه آینده سهم تعداد کاربران سرویس پهن‌باند مبتنی بر ارتباطات ماهواره‌ای بیش از ۴۰۰ درصد افزایش یابد.
به اعتقاد کارشناسان حوزه فضایی کشورمان توجه به مزیت‌های اقتصادی صنعت فضایی با محوریت خدمات ماهواره‌ای ضروری است و سازمان‌های متولی امر در کشور باید با سیاست‌گذاری دقیق شرایط ورود و فعالیت دانش‌بنیان‌های فضایی را برای توسعه صنعت فضایی با استفاده از ظرفیت‌های داخلی و ارتباطات بین‌المللی فراهم کنند. اطلاعات ارسالی از ماهواره‌های سنجشی به دلیل ارزش افزوده بالا سنگ‌بنای توسعه فنی و اقتصادی بسیاری از کسب‌وکارهای دانش‌بنیان است و از همین رو توسعه صنعت فضایی یکی از ارکان اصلی شکوفایی اقتصادی در هر کشوری است.
میثم محمدی امین، عضو هیئت علمی پژوهشگاه فضایی می‌گوید: امروزه همه مردم گوشی‌های هوشمند و یا وسایلی همچون تلویزیون‌های هوشمند که از ماهواره‌ها سیگنال دریافت می‌کنند را در اختیار دارند. اکنون زندگی روزمره مردم درگیر استفاده از امواج ماهواره‌ای است. طبیعتاً وقتی فناوری به‌طور گسترده مورد استفاده قرار می‌گیرد از منظر اقتصادی نیز می‌تواند سودآور باشد و شرکت‌های دانش‌بنیان در حوزه آن فناوری می‌توانند نقش‌آفرینی کنند.
صنعت فضایی معرف قدرت استراتژیک ملت‌ها
این کارشناس صنعت فضایی ادامه می‌دهد: اکنون یکی از مهم‌ترین مؤلفه‌های قدرت کشورهای مختلف، میزان توسعه‌یافتگی آن‌ها در صنعت فضایی است. اینکه هر کشوری چند ماهواره در مدارهای زمین دارد و هرکدام از این ماهواره‌ها چه کاربردهایی دارند نشان‌دهنده قدرت استراتژیک کشورهای دنیاست. در این شرایط کشوری که فناوری‌های مرتبط با صنعت فضایی را ندارد یا باید از کشورهای دیگر خریداری کند یا به طور مستقل و با بهره‌گیری از ظرفیت‌های بومی به توسعه فناوری فضایی بپردازد.
به گفته محمدی امین فناوری‌های فضایی و کاربردهای این فناوری‌های به قدری مزیت اقتصادی دارد که سرمایه‌گذاری گسترده در صنعت فضایی را توجیه می‌کند.
وی اظهار داشت: یکی از موارد مهم و کاربردی و سودآور صنعت فضایی خدمات مرتبط با حوزه کشاورزی است. تصاویر ماهواره‌ای در موارد متعددی از قبیل مدیریت منابع کشاورزی، جلوگیری از بحران‌های زیست محیطی، ارزیابی خسارت‌های زیست محیطی و … کاربرد دارد و اطلاعات دقیق و مفیدی را در اختیار متخصصان قرار می‌دهد.
این فعال فناوری فضایی افزود: در شبکه‌های مخابراتی نیز ماهواره‌ها و امواج ماهواره‌ای نقش بسیار پررنگی دارند و ارتباط با ماهواره‌ها در شبکه ارتباطات اهمیت بالایی دارد. خدمات بانکی، سرویس‌های تلفن همراه، شبکه‌های تلویزیونی ماهواره‌ای بخشی از سرویس‌هایی هستند که دولت‌ها با استفاده از داده‌های ارسالی از ماهواره‌ها به کاربران ارائه می‌دهند. در واقع توسعه صنعت فضایی با محوریت ماهواره‌های مخابراتی مزیت‌های اقتصادی بسیار زیادی دارد.
در شبکه‌های مخابراتی نیز ماهواره‌ها و امواج ماهواره‌ای نقش بسیار پررنگی دارند و ارتباط با ماهواره‌ها در شبکه ارتباطات اهمیت بالایی دارد. خدمات بانکی، سرویس‌های تلفن همراه، شبکه‌های تلویزیونی ماهواره‌ای بخشی از سرویس‌هایی هستند که دولت‌ها با استفاده از داده‌های ارسالی از ماهواره‌ها به کاربران ارائه می‌دهند. در واقع توسعه صنعت فضایی با محوریت ماهواره‌های مخابراتی مزیت‌های اقتصادی بسیار زیادی دارد این عضو هیئت علمی پژوهشگاه فضایی درباره سودآوری صنعت فضایی برای ایران می‌گوید: اینکه ما چه بهره‌برداری اقتصادی از صنعت فضایی می‌کنیم بستگی به این دارد که خودمان در این حوزه فعالیت و ابزارهای لازم برای پروژه‌های فضایی را طراحی و تولید کنیم یا با کشورهای دیگر در زمینه تحقیقات فضایی مشارکت و از ماهواره‌های آن‌ها استفاده کنیم.
ضرورت بسترسازی برای توسعه ارتباطات بین‌المللی در صنعت فضایی
حسین شهرابی، مدیرعامل یک شرکت دانش‌بنیان فعال در صنعت فضایی در رابطه با لزوم استفاده از ظرفیت دانش‌بنیان‌های حوزه فضایی اظهار می‌کند: ارتباطات بین‌المللی می‌تواند زمینه‌ساز گسترش ابعاد صنعت فضایی کشورمان شود. روندی که در صنایع مختلف ایران از گذشته معمولاً وجود داشته و آن این است که ما در ارتباطات بین‌المللی نقش شاگرد و استاد را ایفا می‌کردیم. یعنی تصور می‌کنیم در اینگونه ارتباطات همیشه شاگرد هستیم و باید از استاد خود بیاموزیم. قطعاً این نکته منفی است و دانش‌بنیان‌ها باید چنین تصور و فضایی را از بین ببرند.
مدیرعامل این شرکت دانش‌بنیان این شرکت دانش‌بنیان می‌گوید: اگر یک سری استارت‌آپ در کشور شکل بگیرند که قصد داشته باشند در بازارهای بین‌المللی فعالیت کنند هیچ مانعی وجود ندارد و اتفاقاً خیلی به نفع کشور است. یعنی فعالان چنین استارت‌آپ‌هایی هدف‌گذاری کردند برای حضور در بازارهای بین‌المللی و برای نقش‌آفرینی مؤثر در این بازارها به ارتباطات گسترده جهانی نیاز دارند. اگر دانش‌بنیان‌های ایرانی بازار بین‌المللی را همچون بازار داخلی ببینند و برای حضور مستمر در آن فعالیت کنند نکته‌ای خیلی ارزشمندی است ولی با رویکرد سنتی که هنوز هم در برخی صنایع وجود دارد حرکت کردن به سمت این هدف ممکن نیست. پس از موفقیت‌های اخیر در صنعت فضایی کشورمان این صنعت در ایران وارد مرحله‌ای جدید شده که می‌تواند نقطه عطف صنعت فضایی ایران باشد.
به اذعان شهرابی صنعت فضایی ایران به دو نسل سنتی و نوین تقسیم می‌شود. ویژگی‌های بارز نسل سنتی این صنعت دولتی و گران بودن است و از ویژگی‌های نسل نوین می‌توان به خصوصی و دانش‌بنیان بودن اشاره کرد.
نقش کلیدی ماهواره‌ها در اقتصاد فضایی
ایرج ابراهیمی، رئیس کارگروه فضایی اتحادیه صنایع هوایی و فضایی ایران می‌گوید: بخشی از تحقیقات فضایی که مربوط به سیاره‌های دوردست منظومه شمسی است در حال حاضر نه تنها برای ایران بلکه برای سایر کشورهای دنیا درآمدی ندارد، ولی صنعت فضایی از منظر کاربردهایی که برای خود کره زمین دارد دارای مزیت‌های اقتصادی زیادی است.
وی افزود: ماهواره‌های موجود در مدار زمین به دو دسته کلی ماهواره‌های مخابراتی و ماهواره‌های سنجشی تقسیم می‌شوند. البته انواع دیگری از ماهواره‌ها نظیر ماهواره‌های ناوبری نیز وجود دارد و این سه گروه از ماهواره‌ها کاربردهای متنوعی دارند و کشورهای صاحب فناوری فضایی از خدمات این ماهواره‌ها درآمدزایی می‌کنند و در واقع این ماشین‌های فضایی اهمیت اقتصادی زیادی دارند.
این کارشناس صنعت فضایی عنوان می‌کند: سازمان‌های مختلفی از قبیل صدا و سیما و مخابرات از ماهواره‌های مخابراتی استفاده می‌کنند. هم اکنون سازمانی مثل صدا و سیما سالانه مبلغ بسیار زیادی برای استفاده از خدمات ماهواره‌های مخابراتی به شرکت‌های سازنده این ماهواره‌ها پرداخت می‌کند. در صورتی که صنعت فضایی بومی در ایران توسعه یابد به منظور پخش برنامه‌های تلویزیونی در سراسر کشور و حتی خارج از مرزهای جغرافیایی ایران از پرداخت هزینه به شرکت‌های خارجی بی‌نیاز می‌شویم و از خروج ارز نیز جلوگیری می‌شود.
وی افزود: از طرفی وقتی از سرویس‌های ماهواره‌ای کشورهای دیگر استفاده می‌کنیم باید تابع قوانین آن کشورها باشیم و همین موضوع محدودیت‌های زیادی را برای ایران ایجاد می‌کند.
به گفته ابراهیمی به منظور توسعه صنعت فضایی به ویژه در زمینه ماهواره‌های مخابراتی دولت باید دست محققان و مهندسان این حوزه را باز بگذارد و از آن‌ها حمایت کند. محققان جوان کشورمان باید اجازه استفاده از مجوزهای مجاز مخابراتی را داشته باشند تا ضمن انجام آزمایش‌های مختلف به تدریج بستر لازم برای درآمدزایی از صنعت فضایی را فراهم کنند. در واقع حمایت دولت و باز گذاشتن دست مهندسان حوزه فضایی سبب می‌شود پایه‌های علمی این صنعت در کشور تقویت شود.
رئیس کارگروه فضایی اتحادیه صنایع هوایی و فضایی ایران در پایان گفت: در حوزه ماهواره‌های سنجش از دور، تعدادی ماهواره در ایران ساخته شده است و مراکز علمی زیادی در کشور روی این ماهواره‌ها تحقیق می‌کنند. بررسی‌ها نشان داده است دریافت و آنالیز اطلاعات ارسالی از ماهواره‌های سنجش از دور از منظر اقتصادی بسیار باارزش و مهم است. از جمله کاربردهای این اطلاعات می‌توان به کشف معادن، نظارت بر محیط زیست و حفاظت از جنگل‌ها اشاره کرد.
به گزارش مهر، توسعه صنعت فضایی در عصر حاضر نه فقط یک فرصت بلکه نوعی ضرورت است و دستیابی به فناوری‌های فضایی علاوه بر فراهم‌سازی ابزارهای لازم برای تحقیقات علمی بستر توسعه اقتصادی را مهیا می‌سازد. با رشد روز افزون جمعیت در اقصی نقاط جهان و ضرورت دستیابی به منابع جدیدی از انرژی، غذا و همچنین اهمیت اکتشاف در سایر نواحی منظومه شمسی بومی‌سازی فناوری فضایی اهمیت فوق‌العاده ای پیدا کرده است.
انتظار می‌رود در هنگامه تلاش سازمان‌های فضایی برای اعزام انسان به کره ماه پس از سال‌ها، دستگاه‌های متولی امر در حوزه فضایی بر روی حضور گسترده دانش‌بنیان‌ها در اجرای پروژه‌های تحقیقاتی فضایی بسترسازی کنند.
از سوی دیگر ارتباطات هوشمند ضمن اتصال تجهیزات مخابراتی روی زمین با ماهواره‌ها ایجاد می‌شود و برای ارتقای جایگاه بین‌المللی در این حوزه راهی جز توسعه فناوری فضایی نیست. هم اکنون میزان توسعه‌یافتگی صنعت فناوری اطلاعات رابطه تنگاتنگی با افزایش درآمد کشورها دارد و بدون شک تحولات علمی و اقتصادی در حوزه آی‌سی‌تی بدون ورود به صنعت فضایی امکان‌پذیر نخواهد بود.
