برنامه انگلستان برای جلوگیری از خلع ید نفت ایران؛ تهدید نظامی تا تبلیغات رسانه ای

به گزارش گروه تاریخ انقلاب ‌پایگاه خبری خبرآنی، روز 29 خرداد ماه 1330، پس از تصویب قانون ملی شدن صنعت نفت ایران در 29 اسفند 1329، هیئتی متشکل از کارشناسان ایرانی، اداره امور اجرایی شرکت ملی نفت ایران را به عهده گرفت. با تشکیل این هیئت، بنا به پیشنهاد آیت‌‏اللّه کاشانی و دکتر مصدق و تصویب مجالس شورای ملی و سنای ایران، از شرکت نفت انگلیس خلع ید شد.

در پی خلع ید از شرکت نفت انگلیس، کارکنان خارجی این شرکت که بیش از چهار هزار و پانصد نفر بودند، به طور دست جمعی از ایران خارج شدند. در پی آن، دولت انگلیس، دست به اقدامات سیاسی وسیعی زد و ایران را تهدید نظامی کرد اما روز 30 خرداد خلع ید آغاز شد و اعلامیه‌ای از طرف هیئت مدیره موقت و فرماندار نظامی آبادان ابلاغ و اعلام شد و پرچم ایران به اهتزاز درآمد و  تابلوی شرکت ملی نفت ایران بر ساختمان اداری خرمشهر و آبادان نصب شد.

سید امیر مکی پژوهشگر تاریخ معاصر و از خویشاوندان مرحوم سید حسین مکی عضو هیئت خلع ید نفت در یادداشت مشروحی که برای خبرآنی ارسال کرده است، به بررسی شکل‌گیری این هیئت و کارشکنی‌های انگلستان در مسیر جلوگیری از عملی کردن قانون ملی شدن صنعت نفت نوشته است.

متن زیر مشروح یادداشت آقای مکی است که در ادامه می‌خوانید: 

یک روز پیش از تصویب ملی شدن صنعت نفت‌، اعتراض دولت انگلستان از طریق سفارت آن کشور در تهران به حسین علاء  نخست وزیر، تسلیم و تحویل شد که گزیده‌ای از آن به این شرح بود: "دولت پادشاهی انگلستان نمی‌تواند نسبت به امور شرکت نفت انگلیس و ایران که موسسه مهم انگلیسی و حتی بین المللی است بی علاقه بماند...  اصل ملی کردن و سلب مالکیت خصوصی از شرکتی که بر اساس تضمین پیمان که با مذاکرات آزاد منعقد گردیده تا سال 1993 معتبر و لازم الاجراست و در این حال شرکت آماده شده است که در خصوص قراردادی جدید بر پایه تقسیم مساوی منافع مربوطه به مذاکره بپردازد...".

** از نپرداختن حقوق ها تا حکومت نظامی در خوزستان برای جلوگیری از خلع ید

پس از تصویب ملی شدن صنعت نفت، روز 5 فروردین 1330 کارگران صنعت نفت در خوزستان به اعتصاب بزرگی پرداخته و آنچنان خشم و انزجار خود را از رفتار و کردار شرکت نفت به نمایش گذاشتند که تاثیرات بین المللی آن در سطح جهان بطور گسترده‌ای پخش و دیده شد و دلیل عمده آن را می‌توان  در حرکت نوین استعماری به دلیل قطع حقوق و مزایای کارگران از طرف شرکت نفت مشاهده کرد و حتی آنچنان فشاری بر دولت علاء وارد شد که در خوزستان حکومت نظامی  اعلام و اجرایی شد.

در فروردین 1330 بنا به یافته های آن روزگار می‌توان گفت روزی نبود که تظاهراتی بر علیه شرکت نباشد و هدف آن هم به جهت دستیابی به منافع اصول ملی شدن صنعت نفت اعمال می‌‌‌شد که در پی آن، فشار بین المللی متحدین انگلیس هم برای مانع گذاری و بازداشتن حرکت ملی مردم ایران ، شدت مضاعفی به خود گرفت.

مصاحبه حسین علا با یکی از خبرگزاری های آمریکائی و اظهار امیدواری وی جهت حفظ استقلال و تمامیت ارضی کشورمطرح و  خواهان ایجاد بستری مناسب جهت روابط حسنه با دول غربی و به خصوص ایالات متحده شد که در مقابل، در پی فشار حداکثری به دولت علا و همچنین گزارش کمیسیون نفت در روز پنجم اردیبهشت که بعدها به قانون 9 ماده‌ای خلع ید معروف شد، به مجلس شورای ملی تقدیم و محمد مصدق در سخنرانی پیش از دستور خود هشداری جدی به دولت وقت داد: "... مطابق اطلاعاتی که به من رسیده باید عرض کنم که ممکن است در آتیه خیلی نزدیک ، حوادثی روی دهد که کارهای انجام شده شما به کلی عقیم بماند ...."

مصدق درباره گزارش کمیسیون نفت و وظایف کمیسیون خلع ید شرح داد که: " ... این هیئت کارش نظارت چند روزه ای است که تا اساسنامه شرکت نفت جنوب تهیه بشود، می‌بایست نظارت کند، همچنانکه امروز نمایندگان مجلس در کار بانک ملی نظارت می‌کنند... جناب آقای رئیس، روز شنبه یا صبح و یا عصر مجلس را تشکیل بدهید و این طرحی را که کمیسیون باید پیشنهاد کند ، بعنوان یک طرح به قید سه فوریت بیاورید تا در این مجلس تصویب شود...".

با تلاش و سیاست منحصر به فرد مصدق که تحت حمایت کامل نمایندگان جبهه ملی و حمایت آیت الله کاشانی صورت گرفت ، جلسه رسیدگی به لایحه مورد نظر به روز بعد موکول شد و در نتیجه حسین علاء که به واقع نگران سرانجام و عاقبت پر ابهام سرعت عمل جبهه ملی برای دولت بود، ناگهان در روز جمعه مورخ 6 اردیبهشت 1330 که دقیقا یک روز پیش از تشکیل جلسه رسیدگی مذکور بود ، از سمت خود استعفا و محافل داخلی و خارجی را به کل شگفت زده کرد که در واقع پیش بینی مصدق در شرف تکوین بود، آنچنانکه مصدق در خاطرات خود نیز بیان داشته: "... از اینکه گفته می‌شد آقای حسین علا استعفا داده است تعجب کردم  چون که در روز ششم اردیبهشت ، شب که به خانه من آمده بودند و می خواستند در یک موضوعی با من مشورت کنند ، هیچ از این بابت صحبت نکردند ...".

انگلیسی‌ها در حاک ترک ایران بعد از خلع ید از صنعت نفت

با استعفای نخست وزیر، وقوع طوفانی دیگر شدت گرفت تا اینکه روز شنبه هفتم اردیبهشت ماه که قرار بود پیشنهاد کمیسیون نفت درباره خلع ید مطرح شود، مجلس اعلام جلسه خصوصی کرد و اتفاق نادری در حال وقوع بود آنچنانکه میدان بهارستان نیز شاهد حضور جمعیتی زیاد و تا اندازه ای پر التهاب بود و همگی انتظار تحمیل نخست وزیری قلدر ماب و یکه تاز در مخالفت با ملی شدن صنعت نفت را داشتند که ناگهان در تصمیمی خارق العاده ، نمایندگان مجلس با 79 رای موافق از 100 رای در برابر بهت و ناباوری همگان به نخست وزیری محمد مصدق رای تمایل داده و وی راهبر اصلی  دولت ملی شد و در خاطرات خود نیز گفته است: "... تنها دلیل قبول مسئولیت آن بود که طرح ملی شدن صنعت نفت منتفی نگردد و با حمایت قاطع دولت تصویب و اجرائی شد."

وی در رابطه با استعفای حسین علا هم می نویسد: "... علت استعفای نخست وزیر را از بعضی از نمایندگان سوال کردم و یکی از دوستان گفت، حضرات که مقصود انگلیسی‌ها بود، چنین تصور کرده‌اند که از این نخست وزیر و امثال او کاری ساخته نیست و می‌خواهند آقای سیدضیا الدین طباطبائی را که هم اکنون به حضور شاه آمده و به انتظار رای تمایل در آنجا نشسته است را وارد کنند... چنانچه آقای سید ضیاء الدین نخست وزیر می‌شد، دیگر مجلسی نمی‌گذاشت تا من بتوانم موضوع ملی شدن نفت را تعقیب کنم. من را هم با یک عده توقیف یا تبعید می‌کرد."

در جلسه خصوصی مجلس، مصدق تنها شرط پذیرش این مسئولیت را تصویب گزارش کمیسیون نفت تعیین کرد که خود سرآغازی بر حمایتی قاطع از طرف نمایندگان جبهه ملی و قاطبه ملت ایران از ایشان و دولت تحت امرش بود.

مرحوم حسین فاطمی در سرمقاله روزنامه باختر امروز که در عصر همان روز به چاپ رسید ، عنوان داشت : "... کمتر از نیم قرن است که ملت ایران دکتر مصدق را به پیشوائی خود برگزیده است؛ کیست که در سیاست این مملکت وارد باشد و سواد خواندن و نوشتن فارسی را داشته باشد و اسم دکتر مصدق را در مبارزات حیاتی و عظیم ملی نشنیده باشد ؟ نام او با مشروطیت ایران همیشه همراه بوده و تنها کسی است که در مبارزات اصولی خود سرسختی و مجاهدت ممتد و طولانی نشان داده و با نفوذ اجانب همیشه جنگیده است ....."

مصدق پس از دریافت فرمان نخست وزیری به دیدار آیت الله کاشانی رفت. این دیدار فوق العاده گرم و صمیمانه بود. در این جلسه آیت الله کاشانی از دکتر مصدق خواست عناصر بیگانه پرست و ایادی انگلستان را که در دستگاههای دولتی هستند از کار برکنار کند و اما دکتر مصدق در جواب ایشان اظهار داشت که چون عجالتا عمل اجرائی در پیش است مصلحت نیست یکمرتبه به این اقدام مبادرت ورزد زیرا در کار دولت ایجاد زحمت خواهند کرد و بعدا اقدام می‌شود.

محمد مصدق، آیت‌الله کاشانی و سید حسین مکی 

در خصوص طرح لایحه خلع ید، مواردی مطرح و در حال اجرا بود آنچنانکه دکتر مصدق پذیرش نخست وزیری خود را نیز منوط به تصویب پیشنهاد کمیسیون نفت در مورد خلع ید از شرکت انگلیس و ایران کرده بود. جمال امامی که خود به ملی شدن نفت رای داده و پیشنهاد نخست وزیری مصدق را کرده بود، مخالف مطرح شدن این لایحه پیش از نخست وزیری مصدق بود. با این حال پیشنهاد 9 ماده‌ای کمیسیون نفت در همان جلسه هفتم اردیبهشت مطرح شد. شانزده نفر از نمایندگان که مصدق و نمایندگان جبهه ملی هم  جزء آنها بودند پیشنهاد کردند که این طرح با قید سه فوریت مطرح شود تا نمایندگان بتوانند در همان جلسه آن را به تصویب برسانند.

پیشنهاد لایحه خلع ید، ماده به ماده مطرح ، بحث و در نهایت تصویب شد و این امر نزدیک به شش ساعت و تا پاسی از شب به درازا کشید؛ سپس مجلس شورای ملی کلیت طرح را به اتفاق آراء تصویب کرد. هنگامی که رئیس مجلس تصویب طرح و ارسال آن را به مجلس سنا اعلام داشت، مجلس به یکباره غرق در شادی ، شعار و کف زدن‌های انبوه و بیشمار خبرنگاران و حضار در صحن علنی شد.

با پایان یافتن جلسه، انبوه مردم که در میدان بهارستان تا نیمه شب در انتظار بودند برای استقبال از نمایندگان هجوم آوردند و صحنه های پرشور و بی نظیری در میدان بهارستان از محبت مردم ایران نسبت به وکلای خود، به خصوص وکلای جبهه ملی تا ساعت 2 بعد از نیمه شب  پدیدار گشت. در جلسه روز 9 اردیبهشت 1330، مجلس سنا قانون اجرای اصل ملی شدن صنعت نفت (خلع ید) را با سرعت هرچه تمام تر تصویب  و تمایل به نخست وزیری دکتر مصدق را تائید کرد.

هربرت ماریسون وزیر خارجه انگلیس در یازدهم اردیبهشت در پیامی به دکتر مصدق، ضمن اعتراض به دکتر مصدق در خصوص قانون ملی شدن صنعت نفت و همچنین خلع ید، دولت ایران را از هر اقدامی برخلاف قرارداد 1933 میلادی که در زمان رضاشاه منعقد شده بود برحذر داشت که در جواب وی، مصدق قرارداد 1933 را لغو شده اعلام و ملی شدن صنعت نفت را ناشی از حق حاکمیت مطلق ملی این کشور دانست.

 آیت الله کاشانی نیز در حمایت از مصدق در مصاحبه با نمایندگان خبرگزاری فرانسه اعلام نمود: "از لحاظ اینکه سیاست انگلیس برای حفظ منافع خود از هیچ گونه دسیسه و نیرنگ و هرج و مرج و کارهای خطرناک فروگذار نمی کند ، اصلح این است که مسئله ملی کردن نفت هرچه زودتر حل و کاملا به مرحله اجرا گذارده شود. روش آقای دکتر مصدق کاملا موردتایید من است. او مردی است وطن خواه و مدت پنجاه سال به ملت خدمت کرده و تا جائی که توانسته مجاهدت نموده است و خطائی هم از او سر نزده است...".

پس از شانتاژهای خبری از طرف انگلستان در عکس العملی شدید  از تاریخ دهم اردیبهشت ماه 1330 از پرداخت حق الامتیاز در آمد شرکت نفت بطور کلی خودداری نمود. مصدق هنگام معرفی  وزراء در جلسه 12 اردیبهشت 1330  برنامه دولت را چنین قرائت کرد:

"... عجالتا با وضعیات فعلی کشور برنامه خود را منحصر به دو موضوع ذیل  اعلام می نماید: ... اجرای قانون ملی شدن صنعت نفت در سراسر کشور بر طبق قانون طرز اجرای اصل ملی شدن صنعت نفت در سراسر کشور ، مورخ نهم اردیبهشت 1330 و تخصیص عوائد حاصله از آن به تقویت بنیه اقتصادی کشور و ایجاد موجبات رفاه و آسایش عمومی.

در آخر نیز هیئت دولت مصدق در نیمه اول اردیبهشت 1330 ، کار خود را آغاز کرد چون مسئله نفت سرلوحه کار او بود و بر این منوال نخستین گام اجرای قانون ملی شدن صنعت نفت و خلع ید از شرکت نفت انگلیس و ایران را در دستور کار خود قرار داد. همچنین ذکرمواردی چند در خصوص اختلافات حادث شده بین شرکت نفت انگلیس و ایران و دولت مصدق خود حائز اهمیت بوده که به شرح ذیل خواندنی خواهد بود: شروع کار دکتر مصدق از نظر محافل خارجی به خصوص انگلیسی‌ها بدینگونه بود که آنها اعلام کردند: "پس از نخست وزیر شدن دکتر مصدق رابطه ما فقط با اعلیحضرت برقرار است."

روز 17 اردیبهشت 1330‌، نامه ای به امضای سدان از سوی شرکت نفت به دکتر مصدق نوشته شد و ضمن آن "لرد رد کلیف" را به عنوان داور شرکت بمنظور تشخیص اینکه آیا عمل دولت در اقدام به الغاء یا خاتمه دادن به امتیاز یا تغییر قرارداد موجود منطبق با شرایط آن می‌باشد یا خیر؟ چنانچه نماینده شرکت نفت ضمن تهدید در این نامه به قوانین ملی شدن اشاراتی شد و نوشت: "... در خاتمه نظر به اینکه قوانین فوق الذکر وضعیت وخیمی را ایجاد نموده است، شرکت امیدوار است که دولت در اسرع وقت داور خود را تعیین خواهد نمود...".

در جواب این اولتیماتوم، محمد علی وارسته وزیر دارائی دولت مصدق در 29 اردیبهشت 1330 جواب دندان شکنی با اشاره به اینکه ملی کردن صنایع ناشی ازحق حاکمیت ملل است و قابل ارجاع به حکمیت نیست و هیچ مقام بین المللی صلاحیت رسیدگی به این امررا ندارد اشعار داشت: ".... بنا بر این مقدمات ، دولت ایران در وضع حاضر جز اجراء مواد قوانین مزبور وظیفه ای ندارد و به هیچ وجه با دلائل شرکت سابق نفت از باب ارجاع امر به حکمیت موافقت نمی کند... به موجب این نامه از شرکت سابق نفت دعوت می شود که برای ترتیب کار و اجراء قوانین مزبور فورا نمایندگان خود را معرفی کند تا روز و ساعت و محل حضور آنها اطلاع داده شود...."

ورود سید حسین مکی و مهدی بازرگان به آبادان برای خلع ید انگلستان از صنعت نفت

پس از اعلام اجرای قانون خلع ید، کارشکنی های دول انگلیس و آمریکا در فرآوری تولید نفت ایران به وخامت اوضاع در استان خوزستان به خصوص در آبادان ، اهواز و بندرمشعور ( بندر ماهشهر ) منجر شد که در پاسخ به حرکت قاطع ملت ایران سه رزم‌ناو انگلیسی در دهانه خلیج فارس لنگر انداخته و تهدیدات نظامی خود را به نمایش در آوردند تا شاید سیل هجوم دادخواهی ملت ایران را سد و در مقابل ، مقاومت و تهدید کنند اما غافل از آنکه با اعتصاب 27 هزار نفری کارگران نفت آبادان مواجه شده و عملاً تولید و فرآوری محصول شرکت نفت انگلیس متوقف شد و آبادان به‌سان یک بمب ساعتی شمارش معکوس خود را آغاز کرد. اعتصاب کارگران پالایشگاه و همچنین درگیری های پیش آمده، به کشته و زخمی شدن تعدادی از کارگران نفتی آبادان منجر شده که در پی آن اعزام حدود سی واگن سرباز انگلیسی از عراق به خرمشهر توسط دولت انگلیس در دستور کار قرار گرفت و اجرایی گردید، تا بطور کامل امنیت منطقه نفتی را در دست گیرند و با ایجاد رعب و وحشت، آتش اعتراض کارگران را مهار کرد ه تا شاید آبی بر شعله افروخته فائق آید؛ چنانچه دریک – رئیس کل شرکت نفت نیز پیامی را به مضمون ذیل منتشر ساخت که بیان آن خالی از لطف نیست تا هرچه بیشتر به ماهیت دوگانه دول استعماری پی برده و شناخت متقنی بر آن حاصل آید!

پیام رئیس کل شرکت نفت انگلیس – ایران :  "با این پیام کوتاه عمیق ترین همدردی  و تاسف هیئت مدیره شرکت نفت و هیئت رئیسه آن را در ایران به منسوبین کسانی که جان خود را در اغتشاش اخیر در آبادان و بندر مشعور از دست داده‌اند ابلاغ می‌نماید، کلیه کارکنان شرکت نفت و خانواده آن ها در ظرف چند روز اخیر دچار فشار روحی زیادی بوده اند و این فشار روحی تا هنگامی که نظم و آرامش کاملاً برقرار نشده ممکن است ادامه یابد.  در عین حال می خواهم این روش پسندیده یکایک شما را در هر کجای خوزستان که هستید از صمیم قلب بستایم، هیئت رئیسه شرکت این حسن انضباط را حس می‌کند و دائماً به نمایندگی همه با مقامات صالحه برای  اعاده نظم مذاکره می‌نماید تا از خونریزی بیشتر جلوگیری شود؛ خواهشمندم سعی کنید آرامش را همانطور که در ظرف چند هفته گذشته حفظ نمودید باز حفظ کنید و مطمئن باشید برای تامین رفاه شما از آنچه در حیطه امکان باشد فروگذار نخواهد کرد."

 پس از نشر اخبار اعتصاب آبادان در سطح بین المللی و عدم صدور نفت خام و تصفیه شده از بندر آبادان به بازارهای جهانی،  تاثیر بسیار شدیدی در بورس لندن و نیویورک وارد کرد که به منظور همگرائی و کاهش تنشها در فضای پیش آمده علی سهیلی سفیر کبیر ایران در لندن را مجبور ساخت تا به جهت  همگرایی با دولت انگلیس پیامی را اعلام کند: «اعتصاب آبادان فقط ناشی از احساسات عمومی ایران است که در پی آن انگلستان پایگاههای دفاعی خود را در خاورمیانه تقویت کند.» 

همچنین در اواخر فروردین ماه سال 1330 در سر مقاله دوم نیویورک تایمز، ملت ایران را با عنوان «مهمان کش» قلمداد کرده که در عمل، ایران هراسی را در جامعه جهانی در دستور کار خود قرار داده و طرح از پیش تعیین شده‌ای را در دکترین استعماری خود وارد  و منتشر کرد و اما به موازات آن و  بر اساس آمارهای رسمی اعلام شده در اعتصاب و درگیری میان کارگران نفت آبادان و عوامل انگلیسی شرکت، کشته شدگان ایرانی را 6 نفر و اتباع انگلیسی را 3 نفر اعلام کردند که جرقه‌ای بسیار سنگین بر خرمن انبار شده دولت انگلیس و شرکت نفت حادث شد و خود بهانه‌ای بر توجیه تهاجمات آتی خود نمایان کرد.

نکته حائز اهمیت، حضور پنهان و پوششی آمریکا در اختلافات فی‌مابین ایران و انگلیس آنچنان مشخص شد که حدود دو روز پس از اعزام گس به واشنگتن روزنامه نیویورک تایمز تحلیل و تصمیمی را این چنین اعلام کرد: «بر اثر پیش آمدهای اخیر و اختلافات دولتین ایران و انگلیس بر سر قضیه ملی شدن نفت ایران چندین کمپانی معروف نفت آمریکایی به دولت ایران اطلاع داده اند که چنانچه نفت ایران ملی اعلام شود حاضرند با شرایط مناسب بهره برداری نفت آن مناطق را عهده دار شوند.» در نتیجه در پی موارد مصوب صورت گرفته حاصل از جلسه سه ساعته فوق العاده هیئت وزیران انگلیس در روز دهم اردیبهشت ماه 1330 مبنی بر خلع ید از شرکت نفت ، آن عمل  را غیر قانونی و ناصواب خواندند و چرچیل نیز اصرار تمام  بر اشغال آبادان توسط نیروهای نظامی انگلستان را از خود ابراز داشت چنانچه بر اساس دکترین چرچیل رزم ناو هشت هزار تنی انگلیسی به نام" گامبیا " وارد بندر بحرین گردید و عامل دیگری بر تنش زایی دو برابری در منطقه شد.

اما در ایران حال و هوای آن روزگار خاص بود و به دور از مسائل مطروحه دولت وقت و بنا به تصمیم مصوب مجلسین ملی و سنا در تاریخ 23/2/1330 جهت انجام  خلع ید اعضاء هیئت مختلط را انتخاب و شرح وظایف کرد:

نمایندگان مجلس سنا:  آقایان بیات ، متین دفتری، نجم، سروری و دکتر شفق.

نمایندگان مجلس شورای ملی:  آقایان الهیار صالح ، معظمی،  شایگان، حسین مکی، ناصر قلی اردلان وزیر دارائی و قائم مقام وزارت دارائی را جهت اجرای خلع ید انتخاب و دستور کار کردند.

 پس از انتخاب اعضای هیئت مختلط و تنش حاصل در اوضاع داخلی بخصوص مناطق نفتی، آمریکا و انگلیس تواماً در تصمیمی مشترک برای تشکیل اتحادیه‌ای بنام «مدیترانه و خاورمیانه» از خود شتاب بی سابقه‌ای گرفت و منظور را بر آن داشتند تا یک اتحادیه تدافعی خاص به نام اتحادیه مدیترانه نظیر اتحادیه آتلانتیک شمالی تشکیل گردد که همه دولت‌های خاورمیانه من‌جمله ترکیه نیز در آن حضور و شرکت موثر داشته باشند.

روزنامه فایننشال تایمز در آن روز می‌نویسد: اگر دولت ایران نفت آن کشور را ملی کرد دیگر کلیه امیدواری‌ها برای احیاء وضع اقتصادی ایران به یاس مبدل شده و مسلماً دولت ایران مجبور خواهد بود علاوه بر اینکه تجارت خود  با سایر کشورهای بیگانه را قطع کند، کلیه نقشه‌های عمرانی و آبادانی خود را نیز بلااجراء می گذارد و سرانجام اقدام دولت ایران برای ملی کردن صنعت نفت و خلع ید از شرکت نفت انگلیس و ایران به مثابه قطع شریان حیاتی کشور ایران می باشد که مسلماً عواقب بسیار ناگواری برایش خواهد داشت.

دیلی تلگراف نیز با تیتر «تصمیم خطرناک» می‌نویسد: اقدام دولت ایران برای ملی کردن نفت و خلع ید از شرکت نفت علاوه بر اینکه خطر اقتصادی دارد از نقطه نظر سیاسی هم تصمیم بسیار نامطلوبی است چون قبل از هر چیزی روابط دوستانه دو کشور انگلستان و ایران را تیره می‌کند و ایران را در مقابل تجاوزات کمونیستی بلادفاع خواهد کرد!

شنیدن اخبار داخلی ایران در آن روزها هم با وجود تهدیدات دول غربی و استعماری بسیار شنیدنی و خواندنی است آنچنان که با اعلام قبلی یکی از عظیم ترین میتینگ های آن دوران در روز دوشنبه 30 اردیبهشت 1330در میدان بهارستان نماد وحدت و یکپارچگی را به‌همراه داشت آنچنانکه در این میتینگ جمعیت فوق العاده کثیری حدود 100 هزار نفر شرکت داشتند و برای ابراز تنفر و اظهار انزجار خود نسبت به مداخلات بیگانگان در امور ایران برگزار  و نفراتی از طبقات مختلف روحانیون، اصناف و بعضی از نمایندگان مجلس شورای ملی و سنا حضور پررنگی داشتند که برنامه آن اجتماع بزرگ را نیز با پیام   آیت الله کاشانی آغاز و در ادامه با سخنرانی های آقای علی حاجیان به نمایندگی از کمیته جوانان بازرگان، علیقلی بیانی از طرف حزب ایران ، حسین مکی نماینده مجلس شورای ملی ،  مظفر بقائی نماینده مجلس شورای ملی و از طرف حزب زحمتکشان آقای سید شمس الدین قنات آبادی رهبر جمعیت مجاهدین اسلام و در پایان آقای دکتر   شروین متن قطعنامه را بیان کرده و مورد تصویب قاطبه حضار قرار گرفت.

آیت الله در پایان پیام خود به میتینگ میدان بهارستان از همه مردم خواست تا زمان رسیدن به«اساس کامل سیاسی و اقتصادی» دست از مبارزه نکشیده و تنفر خود را از «مداخلات استقلال شکنانه انگلیسی ها و آمریکایی‌ها» ابراز کنند اما در واکنش به برگزاری اجتماعات و اعتراضات احزاب و گروههای داخل ایران به نقشه شوم استعماری ، هیئت وزیران انگلستان اعلام کردکه انگلستان بدون مشورت با دولت آمریکا در ایران هیچ اقدامی نخواهد کرد  که در حقیقت با برنامه‌ای دقیق و مدون شده خود کوشیدند تا افکار عمومی جهان را نسبت به ایران بدبین و فضای ایران هراسی را بیش از پیش گسترش دهند.

 مسلماً در چنین فضائی واکنش دست اندرکاران و نمایندگان مجلسین به وضوح دیده می‌شد آنچنانکه مظفر بقائی در مصاحبه‌ای جالب و جنجالی با خبرنگار اینترنشینال نیوز سرویس اعلام داشت که در صورت دخالت نظامی انگلیس به کشورمان کلیه موسسات و تاسیسات نفت آبادان را یکجا به آتش می کشیم و حتی خواندنی تر از آن اینکه ملک عبدالله پادشاه کشور اردن در مصاحبه‌ای در آن تاریخ که در کشور ترکیه بود و کمی قبل از مراجعت به کشور خود بعمل آورد اظهار داشت:

«ایران حصار و سنگر خاورمیانه است؛ مسلماً اگر این حصار ویران شود سراسر خاورمیانه دچار خطر کمونیسیم خواهد شد. به عقیده من به این زودی‌ها جنگ جهانی سوم شروع نمی شود ولی در عین حال هم نباید فراموش کرد که ایران فعلاً وضعیت بسیار حساسی دارد که با امنیت و اوضاع عمومی ممالک دیگر خاورمیانه و خاور نزدیک بسیار مرتبط است و این ارتباط را نمی توان نادیده گرفت.

تنها چیزی که می تواند این خطر را از ایران و سایر کشورهای اسلامی مرتفع نماید ، خدمت حقیقی و همکاری کامل و موثر ملل اسلامی است که اگر دست به دست هم دهند و مصالح یک کشور را مصالح جمعی بدانند می توان امید داشت خطری که در کمین است  مرتفع و بطور کامل نابود گردد.» 

در ضمن مسائل مذکور ، در یازدهم خرداد ماه 1330 حسین مکی در مقابل سوال خبرنگار اینترنشنال نیوز سرویس در پاسخ به اینکه از چه موقع خلع ید شروع خواهد شد؟ با قاطعیت هرچه تمام‌تر اعلام داشت: «به عقیده من از 29 اسفندماه 1329 یعنی آن روزی که قانون ملی شدن صنعت نفت از مجلسین گذشت، خلع ید نیز شروع شده و از آن تاریخ تا کنون شرکت نفت تنها امانتدار ماست و در صورت بروز و ایجاد خللی در امورات شرکت، ما قطعا آن را خیانت در امانت تلقی کرده و مطابق قوانین شرکت را تعقیب خواهیم کرد.» 

لفاظی دوگانه‌ای مابین ایران و انگلیس در جریان بود و هر چقدر که به روزهای منتهی شروع عملیات اجرائی خلع ید نزدیک می‌شدیم گره های کوری بر ریسمان ارتباطات دیده می‌شد؛ آنچنانکه یونایتد پرس از لندن گزارش داد که تقریباً در کلیه محافل دولتی انگلستان بار دیگر پس از جنگ بین المللی دوم اصطلاح «ساعت صفر» با نگرانی بسیار زیادی شایع شده است.» آنچنانچه در سال‌های جنگ جهانی دوم و هنگامی که تصمیم مهمی اتخاذ می‌شد، وقت معینی برای اجرای آن تعیین نمی‌شد، دوائر و محافل نظامی اجرای آن اقدام را به ساعت صفر یا Zero hour موکول می‌کردند و به وضوح هر لحظه را ساعت صفر می‌دیدند و آن روز نیز موضوع خلع ید از شرکت نفت و عزیمت هیئت مختلط نفت ایران به آبادان را نیز تنها در  ساعت صفر امکان پذیر دانسته و تشبیه کرده و اجرای آن را در هر لحظه ممکن و عملی می‌دیدند. 

چنانچه نفس ها در سینه حبس و سر انجام هئیت های مدیره موقت و نظارت خلع ید که تا آن تاریخ منتظر اقدامات و دستورات صادره از طرف دولت بودند طبق دستور اعلام شده از روز 30/3/1330 خلع ید را آغاز و به یمن و مبارکی اعلامیه‌ای از طرف هیئت مدیره موقت و فرماندار نظامی آبادان به شرح ذیل ابلاغ و اعلام شد و پرچم مقدس ایران به اهتزاز درآمد و  تابلوی شرکت ملی نفت ایران بر ساختمان اداری خرمشهر و آبادان نصب شد و خواب آشفته نفت تا حدودی آرام گرفت.

آیت‌الله کاشانی تلگرافی با مضمون پشتیبانی از نمایندگان کمیسیون مختلط و هیئت مدیره موقت مخابره کرد و ضمن تبریک این موفقیت به مخالفان خلع ید از شرکت نفت ایران و انگلیس نیز هشدار که هرکس به تحریک اجنبی، مخل اجرای قانون ملی شدن صنعت نفت باشد مورد بغض و نفرت جامعه واقع شده و به مجازات شدید خواهد رسید. آیت‌الله در پایان اعلام کرد که در صورت ضرورت ، شخصا برای خلع ید به آبادان عزیمت می‌کند. حسین مکی که در آن زمان از طرف هیئت خلع ید در آبادان حضور داشت به آیت الله کاشانی چنین جواب داد:" ... تمام اهالی این استان سربازان از جان گذشته و فداکاری هستند که گوش به فرمان حضرت آیت الله دارند. از تو به یک اشاره از ما به سر دویدن! به وظایف قانونی خود عمل خواهیم کرد ولو به قیمت جان تمام شود ، یا این قانون را اجرا خواهیم کرد و یا در خاک این استان مدفون خواهیم گشت."

انتهای پیام/