به گزارش خبرنگار خبرآنی، مفهوم حکمرانی اینترنت در مطالعه موردی کشور روسیه، مسئله‌ای فراتر از اعمال حاکمیت و تنظیم‌گری در بستر اینترنت است. مسکو با توسعه روز افزون اینترنت و افزایش میزان استفاده کاربران از رسانه‌های اجتماعی، برای فضای مجازی، ارزشی فراتر از مصادیق فناوری‌های نوظهور قائل هستند. آنها اینترنت را ابزاری برای کسب برتری و پیروزی در رقابت جهانی با دیگر قدرت‌های بزرگ صحنه روابط بین‌الملل می‌دانند.
روسیه، در دو دهه گذشته، توسعه یک اینترنت ملی مستقل و قدرتمند را در اولویت برنامه حکمرانی فضای مجازی خود قرار داده است. به نظر می‌رسد که نخبگان حاکم بر پهناورترین کشور جهان، به عنوان یک ابرقدرت جهانی، در پی ایجاد نظم و چارچوبی مدون برای ایجاد و شکل دهی به نظم دیجیتال چند قطبی در جهان آینده است.
برای درک بهتر رویکرد روسیه در موضوع حکمرانی فضای مجازی، باید به بررسی ابعاد گسترده‌تری از سیاست‌های کلان و رویکرد این کشور در حوزه‌های مختلف دیگر و پیوند آنها با فضای مجازی پرداخت.
استانیسلاو بودنیتسکی، پژوهشگر حوزه مطالعات روسیه، طی مقاله‌ای تفصیلی با عنوان «به سوی چارچوبی فرهنگی برای حکمرانی اینترنت: هویت روسیه به عنوان یک قدرت بزرگ و جستجوی نظم دیجیتال چند قطبی» که در مرکز تحقیقات پیشرفته در ارتباطات جهانی (CARGC)، وابسته به دانشگاه پنسیلوانیا منتشر شد، با مطالعه موردی روسیه، به بررسی ارتباط میان ملی گرایی و تمایل دولت‌ها برای حکمرانی فضای مجازی، پرداخته است. وی در پژوهش خود، در پی یافتن منطق فرهنگی و زیربنایی راهبرد حکمرانی اینترنت روسیه بر آمده و در طول پژوهش خود، به نتایج جالبی دست می‌یابد.
بودنیتسکی استدلال می‌کند که محققان برای درک چشم‌انداز دیجیتال روسیه، در اوایل قرن بیست و یکم، یا به تعبیر بهتر، دینامیک راهبردی حکمرانی اینترنت این کشور، باید خودشناسی روسیه، به عنوان یک کشور ابرقدرت و مدعی در تعیین مناسبات جهانی را در تحلیل خود وارد کنند.
آنچه که ما امروز به عنوان مدل حکمرانی فضای مجازی روسیه می‌شناسیم، ریشه در برنامه‌ای مدون و بلند مدت دارد. علاوه بر این، رویکرد شخصی ولادیمیر پوتین به موضوع مدیریت و حکمرانی فضای مجازی نیز، تأثیر شگرفی در تحولات جهانی این حوزه دارد.
به عبارت دیگر، روسیه که از زمان فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، توان خود را به عنوان یکی از قدرت‌های برتر جهانی تا حدود زیادی از دست داده بود و ظهور اینترنت را به عنوان یک فناوری بدیع و تحول آفرین در عرصه جهانی، فرصتی مغتنم برای بازیابی قدرت خود می‌دید، از اواخر دهه ۹۰ میلادی، برنامه ارتقای حکمرانی اینترنت جهانی در زمره اولویت‌های ملی و بین المللی قرار گرفت. آنچه که ما امروز به عنوان مدل حکمرانی فضای مجازی روسیه می‌شناسیم، ریشه در برنامه‌ای مدون و بلندمدت دارد.
علاوه بر این، رویکرد شخصی ولادیمیر پوتین به موضوع مدیریت و حکمرانی فضای مجازی نیز، تأثیر شگرفی در تحولات جهانی این حوزه دارد. در ادامه به بررسی برنامه و نقطه نظرات رئیس جمهور روسیه در حوزه حکمرانی اینترنت خواهیم پرداخت:
دکترین امنیت اطلاعات؛ نخستین گام کلیدی
ولادیمیر پوتین، به عنوان رئیس جمهور روسیه، در نخستین دوره ریاست جمهوری خود، در سال ۲۰۰۰، با امضای «دکترین امنیت اطلاعات روسیه»، نخستین گام جدی خود در راستای تقویت حکمرانی سایبری روسیه را برداشت.
مفاد این راهبرد کلان، در پی مرتفع کردن چالش‌های زیر هستند:
• وضعیت نابسامان امنیت داده‌های دولتی روسیه و لزوم اصلاح این شرایط
• ترک روسیه توسط متخصصان حوزه فناوری و فقدان نیروی متخصص کارآمد
• عقب ماندگی حوزه فناوری اطلاعات و در نتیجه، وابستگی به تجهیزات خارجی
• افزایش تهدیدات سایبری خارجی علیه کشور روسیه
• عدم هماهنگی و بودجه کم در زمینه توان واکنش کشور به تهدیدات سایبری موجود
• عدم توجه کافی دولتمردان به مسئله جنگ الکترونیک
با مرور لیست موجود از مشکلات شناسایی، تا حدود زیادی می‌توان به اهداف کلان و رویکرد پوتین در حوزه حکمرانی فضای مجازی پی برد.
بر اساس دکترین سال ۲۰۰۰ پوتین، تلاش این کشور برای فراهم سازی مقدمات نقش آفرینی فعال کرملین در زمینه حکمرانی فضای مجازی، آغاز شد و موضوع تربیت نیروی متخصص و جبران عقب ماندگی موجود در زمینه فناوری در اولویت قرار گرفت.
حمایت از پلتفرم‌های داخلی
پوتین همزمان با اجرای دکترین امنیت اطلاعات، با هدف کاهش وابستگی کشور روسیه به فناوری و تجهیزات خارجی، حمایت از پلتفرم‌های داخلی را آغاز کرد.
یاندکس، مهم‌ترین شرکت فناوری این کشور به شمار می‌رود که امروز، بیش از ۷۰ نوع خدمت آنلاین به کاربران خود ارائه می‌دهد و به شرکتی فراملی بدل شده است.
شرکت یاد شده، در سال ۱۹۹۳ و با هدف توسعه ابزار جستجوی آنلاین تأسیس شد و تا سال ۲۰۰۰، روند رشد خود را به آرامی طی کرد. با آغاز قرن بیست و یکم، توسعه این شرکت شتاب گرفت و یاندکس موفق شد با پیشرفتی شگفت انگیز، در سال ۲۰۰۵، وارد بازار اوکراین نیز بشود. این روند تا به امروز ادامه داشته و بسیاری از متخصصان معتقدند که یاندکس، بخش مهمی از پازل حکمرانی فضای مجازی پوتین محسوب می‌شود.
بازی پوتین در زمین دیپلماسی سایبری
پوتین، حدود ۱۳ سال پس از امضا و ابلاغ قانون یاد شده، در سال ۲۰۱۳، با باراک اوباما رئیس جمهور وقت ایالات متحده آمریکا، بر سر تشکیل کارگروه مشترک فناوری اطلاعات و ارتباطات به توافق رسید و اعلام کرد که گفتگوها را در زمینه توسعه اقدامات مشخص در راستای تقویت تعاملات در مسائل سایبری و مقابله با تهدیدات سایبری مشترک، آغاز کرده است.
گرچه این طرح در نهایت به شکل گیری گفتگوهایی طولانی در زمینه یاد شده ختم شد، اما در طول سال‌های ۲۰۱۴ و ۲۰۱۵، در پی شدت گیری بحران کریمه و حمله سایبری مخفیانه آمریکا به زیرساخت برق اوکراین، با شکست مواجه شد.
گذار از حمایت پلتفرم‌های داخلی به اینترنت ملی
رئیس جمهور روسیه، پس از تلاش‌هایی در زمینه ایجاد و پیشبرد گفتگوهای جهانی در حوزه قانونگذاری بین الملل فضای مجازی، بخش دیگری از برنامه بلندپروازانه خود در زمینه حکمرانی فضای مجازی را اجرا کرد. پوتین سرانجام در دسامبر ۲۰۱۸، طرحی موسوم به «قانون اینترنت ملی روسیه» (Runet) را با هدف حفظ استقلال و تقویت حاکمیت خود بر فضای مجازی، امضا کرد. «قانون اینترنت ملی روسیه»، ایجاد یک فضای مجازی ملی، جدا از چارچوب‌های بین المللی را امکان پذیر می‌کند و از روسیه در برابر تهدیدات امنیتی خارجی ناظر بر فضای سایبر، محافظت می‌نماید.
اینترنت داخلی، سرانجام در سال ۲۰۱۹ و با دستور مستقیم پوتین، در مناطقی از این کشور به صورت آزمایشی مورد استفاده قرار گرفت و کرملین در نهایت اعلام کرد که آزمایش اینترنت ملی به عنوان جایگزینی مطمئن برای شبکه جهانی اینترنت، با موفقیت انجام شده است.
شواهد و گزارش‌های موجود نیز حکایت از موفقیت نسبی پوتین، در اجرای طرح یاد شده، داشته است. به عنوان مثال، می‌توان به جایگزینی سرویس‌های یاندکس به جای گوگل اشاره کرد. این دقیقاً همان نقطه کلیدی است که پلتفرم‌های داخلی و قدرتمند روسیه که در طول سال‌های پیشین تقویت شده و مورد حمایت قرار گرفتند، کارایی خود در اجرای این طرح را اثبات کردند.
رئیس جمهور روسیه در مقطع زمانی یاد شده، با تاکید بر این نکته که اینترنت آزاد و مستقل هیچ منافاتی با یکدیگر ندارند، در مورد طرح اینترنت ملی، گفت: «هدف از تدوین این قانون، فقط یک مسئله است: جلوگیری از پیامدهای منفی قطع ارتباط با شبکه جهانی که مدیریت آن بیشتر در خارج از کشور صورت می‌پذیرد. ما به سمت مسدود سازی اینترنت حرکت نمی‌کنیم و قصد چنین کاری را نداریم.»
محلی سازی داده؛ گامی مؤثر در جهت تقویت حکمرانی اینترنت
پوتین در گام بعدی خود، با درک اهمیت توسعه اینترنت ملی و حکمرانی فضای مجازی، مسئله محلی سازی داده‌ها و الزام پلتفرم‌های آنلاین به حضور و افتتاح دفتر نمایندگی در داخل روسیه را مورد توجه قرار داد و این راهبرد در دستور کار مسکو قرار گرفت.
پوتین: «ترافیک اینترنت شرکت گوگل به سرورهایی در ایالات متحده آمریکا ختم می‌شود و همه چیز آنجا کنترل و نظارت می‌شود. ما باید مصمم برای تأمین منافع خود بجنگیم. این روند در حال طی شدن است و از سوی دولت روسیه نیز حمایت می‌شود.» نمایندگان دومای روسیه، اواخر ماه می سال میلادی جاری، لایحه‌ای را تصویب کردند که به موجب آن، شرکت‌ها و پلتفرم‌های آنلاین غیر روسی، ملزم به ایجاد دفتر نمایندگی محلی در داخل روسیه می‌شوند. بر اساس این لایحه، همه شرکت‌های فناوری اطلاعات، صاحبان وب سایت‌ها، سیستم‌های اطلاعاتی، شرکت‌های تبلیغاتی آنلاین، مؤسسات تحلیل کلان داده و برنامه‌هایی که به زبان روسی محتوا تولید می‌کنند و یا در این کشور فعال هستند و به صورت روزانه بیش از ۵۰۰ هزار کاربر فعال داشته باشند، در صورت عدم تبعیت از این قانون، با مجازات‌های شدیدی از جمله ممنوعیت فعالیت مواجه می‌شوند.
محققان بر این باورند که توان اعمال حاکمیت بر شرکت‌های فناوری به عنوان یکی از بازیگران اصلی این عرصه، امری بسیار حیاتی و حائز اهمیت است. از همین روی، قانون جدید، تنها بخشی از تلاشی گسترده‌تر در راستای کنترل و محدودسازی رسانه‌های اجتماعی خارجی در روسیه است. چند ماه پیش از انتشار خبر تصویب قانون یاد شده نیز کرملین، فیسبوک و تلگرام را به خاطر امتناع از حذف محتوای نامناسب، به ترتیب، ۱۷ میلیون روبل (۲۳۶ هزار دلار) و ۱۰ میلیون روبل (۱۳۹ هزار دلار) جریمه کرده بود.
پوتین در پی چیست؟
بر اساس ادعای سازمان فدرال نظارت بر ارتباطات، فناوری اطلاعات و رسانه‌های جمعی، یکی از اهداف طرح الزام پلتفرم‌ها به تأسیس دفتر نمایندگی و دیگر برنامه‌های محدود کننده برای پلتفرم‌های خارجی، جلوگیری از نقض حریم شخصی شهروندان روسیه و سرقت اطلاعات توسط شرکت‌های فناوری است. این نهاد تنظیم‌گر، در ادامه بیانیه خود، اعلام کرد که شرکت‌هایی چون گوگل، اطلاعات شخصی کاربران روس خود را در پایگاه‌های داده خارج از این کشور ذخیره می‌کنند و این شرایط باید تغییر کند.
پوتین پیش از این نیز در سال ۲۰۱۴، طی یک سخنرانی در جمع خبرنگاران جوان در یک برنامه تلویزیونی، اینترنت را یکی از پروژه سازمان سیا خواند و در مورد استفاده کاربران روس از گوگل برای جستجوی مطالب، هشدار داد. وی در این مورد گفت: «ترافیک اینترنت شرکت گوگل به سرورهایی در ایالات متحده آمریکا ختم می‌شود و همه چیز آنجا کنترل و نظارت می‌شود. ما باید مصمم برای تأمین منافع خود بجنگیم. این روند در حال طی شدن است و از سوی دولت روسیه نیز آن حمایت می‌شود.»
پوتین مدتی پیش، طی اظهار نظری در مورد برنامه دولت روسیه برای حکمرانی فضای مجازی، اعلام کرد که مسکو، قصد مسدود سازی هیچیک از پلتفرم‌های اجتماعی را ندارد، اما امیدوار است که شرایط به وجود آمده، بتواند زمینه رشد و پیشرفت افراد خلاق و با استعداد را در پلتفرم‌های روسیه فراهم سازد.
این در حالی است که به نظر می‌رسد پوتین با وجود تاکید بر عدم محدود سازی اینترنت در روسیه، بر اصلاح فضا در بسیاری از جنبه‌ها تاکید دارد. از همین روی، وی اخیراً در اظهار نظری گفت:
«محتوای مجازی و دیجیتال، برای رفاه و ایمنی فرزندان ما ضروری است و باید در این زمینه به شکلی مطمئن، از آنها حمایت شود. بدیهی است تلاش دولت از طریق وضع مقررات کافی نیست. این بسیار مهم است که جامعه و کسب و کارها در این زمینه اقدام و مسئولیت خود را درک کنند. اطمینان از اینکه فضای مجازی از محتوای آموزشی مثبت پر شود، امری بسیار مهم است.»
حکمرانی فضای مجازی: یک الزام استراتژیک
جولیان نوستی، پژوهشگر و متخصص حوزه حکمرانی اینترنت روسیه، طی مقاله‌ای با عنوان «رقابت و پیروزی؛ روسیه و مدیریت اینترنت جهانی»، می‌نویسد: «در نظر گرفتن فضای مجازی به عنوان عرصه‌ای برای رقابت استراتژیک بین دولت‌ها، به بخشی از درک متداول کارشناسان از فضای بین الملل بدل شده است. مدیریت شبکه جهانی وب به عنوان یکی از مسائل حائز اهمیت در حکمرانی جهانی قرن بیست و یکم، پدیده در حال ظهور است. از دیدگاه کرملین، اینترنت بدون شک یک ابزار سیاست خارجی کارآمد است. از همین روی، سیاستداران روسیه، تلاش می‌کنند تا در امور مربوط به حکمرانی فضای مجازی، همواره پیشگام باشند.»
مسئله لزوم حکمرانی فضای مجازی، موضوعی است که در عصر حاضر، تقریباً مورد توجه همه کشورها و دولت‌های جهان قرار گرفته است. بسیاری از کارشناسان معتقدند که ربودن گوی سبقت پیشرفت در این حوزه، کلید قدرت و پیروزی در رقابت‌های هژمونیک آینده جهان است و از همین روی، بازیگرانی چون ایالات متحده آمریکا، اتحادیه اروپا، چین و روسیه، با جدیت در حال پیشبرد برنامه‌های خود در زمینه حکمرانی فضای مجازی هستند.
