«معجزه آبخیزداری» | عضو فرهنگستان علوم عوامل تشدید سیلاب‌ها در سال‌های اخیر را بررسی کرد

به گزارش خبرنگار اقتصادی پایگاه خبری خبرآنی، پدیدۀ سیل از جمله چالش­‌ها و بلاهای طبیعی در کشور است که در سال­‌های اخیر خسارات جانی و مالی بسیار زیادی را به‌دنبال داشته است؛ به‌طوری‌که به‌گفتۀ مسئولان خسارات مالی ناشی از سیل سال گذشته بیش از 35 هزار میلیارد تومان برآورد شده است. دربارۀ علت و عوامل سیل 98 و سال جاری گفتگویی با دکتر مهدی زارع، عضو هیئت علمی پژوهشگاه بین‌المللی زلزله و مهندسی زلزله و عضو وابستۀ گروه علوم پایۀ فرهنگستان علوم انجام دادیم. به‌اعتقاد زارع، مهمترین علت وقوع سیل­‌های سال گذشتۀ کشور، تشدید استفاده از زمین­‌های سیل­‌خیز و ایجاد ابنیه و تأسیسات مختلف مثل پارک، منازل و غیره در مجاورت رودخانه­‌ها بوده است.

اهم مطالبی که دکتر زارع در این گفتگو بدان اشاره کرد، از این قرار است:

• از عوامل مهم سیل­‌های ایران عدم نفوذپذیری زمین است به‌طوری‌که بیش از 90درصد بارندگی به‌صورت رواناب و سیل جاری می­‌شود.
• از جمله عوامل سیل 98، ایجاد تأسیسات مختلف مثل پارک، ساخت منازل و کشاورزی در مجاورت رودخانه­‌ها بوده است.
• خسارات سیل به‌علت افزایش، تکرّر یا بزرگی طغیان­‌ها نبوده، بلکه به‌دلیل تشدید استفاده از اراضی دشت­‌های سیلابی و افزایش استفاده از اراضی سیل­‌گیر مجاور رودخانه­‌هاست.
• علاوه بر سیل، زمین‌لغزش از پدیده­‌هایی است که بر اثر بارش­‌های سنگین واقع می­‌شود و متأسفانه برای جلوگیری از آن قانونی وجود ندارد.
• پدیدۀ زمین‌لغزش در حدود 40 هزار کیلومتر راه روستایی ایران را تخریب یا به آن­ها آسیب جدی وارد کرده است.
• باید با مرور درس­‌های سیلاب‌های 98، تیم­‌های مدیریت بحران آمادۀ به‌کارگیری برنامۀ عملیاتی جهت مقابله با سیل باشند.

در اینجا نظر مخاطبان را به گفتگوی تفصیلی با مهدی زارع جلب می­‌نماییم.

خبرآنی: آقای دکتر زارع، سال گذشته و امسال شاهد سیل­‌های مخرب و سهمگینی در کشور بودیم؛ به‌نظر جناب‌عالی علت و عوامل این سیل­‌ها چیست؟

زارع: داده­‌های علمی و عددی نشان می­‌دهد سیل 1398 بزرگترین اتفاق رخ­‌داده در 70 سال اخیر بوده است؛ به‌طوری‌که از 25 اسفند 97 تا 24 اردیبهشت 98، 315 میلی­‌متر باران در کشور باریده است که حدود 1.5برابر متوسط 50سالۀ منتهی به سال آبی 98ــ97 است. حجم زیادی از آن به‌صورت رواناب جاری و به سیل منجر شد. یکی از عوامل این سیل­‌ها عدم نفوذپذیری زمین است؛ توضیح آن‌که با خشکسالی­‌های اخیر و تشکیل خاک متراکم خشک در جلگه­‌ها و دشت­‌ها به‌ویژه در دشت­‌های گرگان و خوزستان، توان نفوذپذیری خاک کاهش یافته و مقدار آبی که زمین می­‌تواند به خود جذب کند تا از وقوع سیل جلوگیری کند بسیار محدود شده است، به‌طوری‌که شاید کمتر از 5درصد از بارش­‌های سنگین فرصت جذب و نفوذ داشته باشند و بیش از 90 درصد به‌عنوان رواناب جاری به سیل تبدیل شده­‌اند؛ یعنی در مدت این 60 روز حدود 450 میلیارد مترمکعب آب در کشور به‌صورت رواناب و سیل به‌راه افتاده و در جاهای مختلف سیل، آبگیر و دریاچه ایجاد کرده است.

 مسئلۀ دیگر در وقوع سیل از بین رفتن جنگل­‌ها و مراتع است که موجب کاهش توان نفوذپذیری خاک شده است. عامل دیگر توسعۀ نامناسب شهرها و روستاهاست که با سرعتی فراتر از توان و تراز اکولوژیکی در بیشتر مناطق ایران صورت گرفته است. این نحوۀ شهرسازی با نفوذناپذیر کردن زمین، نابود کردن سفره­‌های آب زیرزمینی با حفر بیش از 16هزار حلقۀ چاه عمیق غیرقانونی و احداث بی­‌رویۀ سدها موجب بروز و تشدید خسارت­‌های ناشی از سیل شده است.یکی از عوامل وقوع سیل عدم مدیریت صحیح رودخانه­‌هاست و عدم رعایت حریم رودخانه­‌ها مسائل و مشکلات فراوانی را موجب شده است.

خبرآنی: به عدم مدیریت صحیح رودخانه­‌ها اشاره کردید، چنانچه بخواهیم به‌صورت استان به استان این مسئله را بررسی کنیم عدم مراعات این مسئله در وقوع سیل گلستان چه تأثیری داشته است؟

زارع: پهنۀ سیلاب فروردین 98 در استان گلستان از گنبدکاووس تا آق‌قلا و گمیشان بود که 27 اسفند 97 آغاز شد. ابتدا یک پهنۀ بزرگ در آق‌قلا و گمیشان را آب گرفت که طبق اطلاعات سازمان فضایی ایران، ابعاد آن حدود 16 کیلومتر در 18 کیلومتر بود. تصاویر ماهواره­‌ای نشان می­‌دهد یکی از عوامل سیل گلستان این بود که مردم زمین­‌های پایین‌دست سد وشمگیر را دستکاری کرده و در آن ساختمان و تأسیسات ساخته­‌اند، یعنی در بخش­‌هایی، مسیر رودخانه را شخم زده و کشاورزی کرده بودند.

در تمام سدهای ایران، تقریباً بدون استثنا، می­‌توان این را مشاهده کرد که وقتی سدی احداث می‌شود، در بالادست سد یک سری روستا زیر آب می‌روند و مردم پایین‌دست سد، خوشبخت می­‌شوند؛ یعنی چون سد در بالادست آب را تنظیم کرده است و آب کنترل می­‌شود و ساکنین روستاها هرچه بیشتر به رودخانه نزدیک می­‌شوند و از این آب تنظیم‌شده بهره‌برداری می‌کنند. این مسئله به‌تدریج موجب گرفتاری بزرگی می­‌شود و در صورت مماشات با کسانی که به‌سمت حریم و بستر رودخانه نزدیک شده‌‌اند، باعث می‌شود که در بستر رودخانه کشاورزی هم بکنند، چون خاک آن خیلی حاصلخیز است. این امر در زمان بارندگی منجر به ایجاد مشکل سیل می‌شود؛ مثلاً در آق­‌قلا سیل واقعاً وضعیت بدی ایجاد کرد؛ به این معنا که زندگی مردم را به هم ریخت و با توجه به این که سیل تمام شهر را دربرگرفت و به‌ویژه بخش شرقی شهر کاملا آبگرفتگی ایجاد شد، خانه‌ها پر از آب و گل و لجن و... شد.

از جمله تأسیسات دیگری که در مسیر سیل ساخته شده و در سیل گلستان خیلی مؤثر بود،ساختن پارکدر داخل رودخانۀ چهل‌چای که یکی از سرشاخه‌های گرگان‌رود است، بود. یکی از دلایل سیلابی شدن گرگان­‌رود همین پارک بوده است. البته در همه‌جای ایران این را می­‌بینیم و گرفتاری وسیعی در کل کشور برای شهرها ایجاد کرده است. متأسفانه به‌صورت متعدد پارک و محل­‌های تفریحی وسط رودخانه­‌ها ایجاد می­‌شود و این مسئله به‌عنوان هنر شهرداران در توسعۀ گردشگری شهر تلقی می‌شود، نه به‌عنوان پدیده‌ای خطرزا.

اما پدیده­‌ای که مرتبط با بارندگی سنگین شمال کشور و استان­‌های شمالی کشور بود، ولی متأسفانه اصلاً دیده نشد، و خبرگزاری­‌ها و رسانه­‌ها به‌سراغ آن نرفتند و هیچ مقرراتی برای اعمال قانون در مورد آن نیز موجود نیست، پدیدۀ زمین‌لغزش بود.

خبرآنی: خسارات ناشی از زمین‌لغزش چه بوده است؟

زارع: پدیدۀ زمین‌لغزش حدود 40هزار کیلومتر راه روستایی ایران را یا تخریب کرده یا به آن­ها آسیب جدی وارد ساخته است، همچنین زمین‌لغزش در استان­‌های شمالی به‌خصوص گلستان خسارت جانی نیز به‌دنبال داشته است؛ برای نمونه بر اثر زمین‌لغزش در روستاهای مینودشت گلستان متأسفانه یک دختربچه کشته شد و چندین روستا از جمله روستای صفی‌آباد و روستای قلعه‌قافه بالا تقریباً همۀ مردم خانه­‌هایشان را از دست دادند، این اتفاق چطور افتاد؟ به این ترتیب که بارش سنگین موجب لغزش شده بود و این لغزش ظرف مدت 20 روزی که بازدید انجام شد، به‌طور عجیبی هر موقعیتی را که با GPS اندازه‌گیری شده بود، حدود 10 متر تا 12 متر افقی و حدود 4 متر تا 6 متر قائم جابه‌جا کرده بود. در این زمین‌لغزش­‌ها از خانه‌های قدیمی و کاهگلی گرفته تا خانه­‌های جدید همه از بین رفت. نکتۀ دیگر دربارۀ زمین‌لغزش مسئلۀ خط لولۀ گاز است که زمین لغزش می­‌تواند آسیب جدی بدان وارد کند.

البته گرچه این مسائل مربوط به آسیب سیل نیست ولی بر اثر بارندگی شدید ایجاد شده است، یعنی اگرچه مرتبط با سیل نیست ولی زندگی مردم را مختل و خیلی چیزها را خراب کرده است. این سرعت لغزش واقعاً حیرت‌انگیز بوده است. برخی کارشناسان معتقدند که به‌جای «آسیب­‌های سیلاب»، باید «آسیب­‌های بارندگی­‌های سنگین» یعنی اتفاقات مرتبط با بارندگی‌‌های سنگین و شدید را به‌کار برد؛ چون آب‌گرفتگی و سیل تنها یکی از تبعات بارندگی سنگین است. اما متأسفانه معمولاً رسانه‌ها فقط به این توجه می‌کنند که جایی دچار آب‌گرفتگی شده است و آنجا را به‌عنوان ناحیه سیل­‌زده تلقی و از آنجا گزارش تهیه می‌کنند.

خبرآنی: برای مقابله با پدیده زمین‌لغزش چه راهکاری را پیشنهاد می­‌کنید؟

زارع: از مهمترین راهکارها عدم دخالت بی‌جای انسان در دامنه­‌هاست که موجب کم شدن ریسک زمین‌لغزش می­‌شود. راهکار مهم دیگر انجام عملیات آبخیزداری است. آبخیزداری می‌تواند به استحکام و مقاوم‌سازی دامنه­‌ها کمک کند. آبخیزداری موجب می‌شود تا دلایل انسانی برای به هم زدن وضعیت پایداری دامنه­‌ها کم شود.

زمین‌لغزش‌های بزرگ (Gigantic Landslide) معمولاً با پدیده‌های زمین‌ساختی مثل زلزله‌های محل روی گسل‌های اصلی مرتبطند و در بسیاری موارد زمین‌لرزه به‌عنوان محرّک آنها عمل می‌کند. آبخیزداری می‌تواند کمک کند آب به محیطی که از قبل در آن زمین‌لغزش بزرگی وجود دارد هدایت نشود، بدین ترتیب آبخیزداری موجب ایزوله شدن لغزش شده و ریسک جابه‌جایی زمین‌لغزش­‌های بزرگ را کمتر می‌کند، مثلاً در البرز مرکزی، همین لغزش­‌های بزرگ اگر دچار تحریک جدید شوند، وضعیت سطحی زمین به هم خواهد ریخت، که با جابه‌جایی بزرگ سطحی چنانچه لغزش در محدودۀ شهری یا روستایی قرار داشته باشند، خانه­‌های مردم دچار تخریب جدی می‌شود.

خبرآنی: عدم رعایت حریم رودخانه در سیل لرستان را چگونه ارزیابی می­‌کنید؟

زارع: در استان لرستان آن چیزی که به‌نظر بنده در وقوع سیل حائز اهمیت است موقعیت پل­‌های این استان است. عدم رعایت مسائل فنی پل­‌ها نقش مهمی در تشدید خسارات سیل در استان لرستان داشته­‌اند و این در حالی است که لرستان استانی است که بیشترین پل­‌های تاریخی فلات ایران را دارد و در سیل لرستان، هفتاد و پنج پل تاریخی همه سالم باقی مانده‌‌اند؛ چون هم از نظر موقعیت و انتخاب محل احداث و هم از نظر نحوۀ ساخت، پل­‌های تاریخی لرستان حساب‌شده ساخته شده­‌اند.

برای نمونه اگر به موقعیت پایه­‌های پل­دختر و شیوۀ ساخت آنها که 2000 سال پیش ساخته شده، توجه کنید مشاهده خواهید کرد که عرشۀ پل را در ارتفاع حدود 10متری بلندتر از تراز بیشینه معمول رودخانه قرار داده­‌اند و رودخانۀ کشکان که زیر آن جریان دارد از فاصلۀ زیادی از عرشۀ پل جاری بوده است، یعنی ارتفاع عرشه پل به‌اندازه­‌ای است که که حتی سیل 1398 را هم تحمل کرده و آب به قسمت بالای پل نرسیده و آسیبی به این پل­‌ها در سیل سال گذشته وارد نشده است.

ولی حدود پنجاه پلی که در بیست سال گذشته ساخته شده­‌اند، یا همه یک‌باره از بین رفتند یا خسارت سنگین دیدند. در بازدیدی که از مناطق سیل­‌زده لرستان داشتیم، در زمان بازدید و حین عبور مشاهده می­‌کردیم که وسط جاده تخریب شده بود، رانندگان نمی‌توانستند ماشین­‌ها را کنترل کنند و بعضاً سقوط می­‌کردند، بنابراین به‌نظر می­‌رسد نسبت به 2000 سال پیش از نظر کیفیت عقبگرد کرده­‌ایم! مسلماً اگر این پل­‌ها به‌صورت اصولی و فنی ساخته شده بود در کاهش خسارات ناشی از سیل نقش مهمی داشت.

از همین پرونده بیشتر بخوانید

خبرآنی: یکی از سیل­‌های مخرّب سال گذشته که احتمال وقوع دوبارۀ آن نیز هست سیل استان خوزستان است، لطفاً ارزیابی خود را از نقش عدم مدیریت صحیح رودخانه در وقوع سیل خوزستان بفرمایید.

زارع:در سیل فروردین 98 خوزستان، عامل و مشکل اصلی آبگرفتگی شهرها، تنظیم آب سدها بود. وقتی که دریچۀ سدها را 9 فروردین باز کردند، یک پهنۀ وسیع شامل دشت آزادگان، هورالعظیم و تالاب شادگان را آب فرا گرفت و این موجب شد که منطقۀ وسیعی دچار مشکل شود، علاوه بر این، جزایر ماسه­‌ای وسط رودخانۀ کارون وجود دارد که این جزایر ماسه­‌ای می‌توانند در موقع سیل موجب مشکلاتی شوند؛ مخصوصاً که آنجا رویشگاه درختچه­‌هایی است که آنها هم مزاحمند؛ یعنی سامان ندادن رودخانه و لایروبی نکردن رودخانه و علاوه بر آن احداث هتل و رستوران و مناطق گردشگری روی همین جزایر وسط رودخانۀ کارون، عوامل مخاطره‌آمیز در مواقع بروز سیل هستند.

در سیل سال گذشتۀ خوزستان، در جاهای مختلف مخصوصاً در جنوب جادۀ اهواز به خرمشهر آب‌گرفتگی مسیل ایجاد شد و در سوسنگرد هم در منطقۀ رفیعه که مرز ایران و عراق است، کاملاً پر آب بود. تراز آب حدود 4 متر پشت خاکریزهای دشت آزادگان بود. جاده را برداشتند تا این آب وارد هورالعظیم شود و بعداً دوباره جاده را ساختند. یادمان باشد که در فروردین 98، بعد از بازکردن اجباری دریچه سدهای کارون، کرخه و دز، دشت سیلابی سه رودخانۀ کرخه، کارون و دز در شمال اهواز عملاً به هم پیوست و دریاچه­‌ای وسیع از جنوب شوش تا شمال اهواز و سوسنگرد در دشت آزادگان ایجاد شد.

یک نکته در مورد رودخانۀ کارون این بود که مسیل قدیمی رودخانه در کوت‌عبداللّه که خشک بود، به‌هنگام سیل پرآب شد. شهرداری شهرستان کارون کف این مسیل را بتن کرده بود، چرا؟ با این فرض که "حالا که این رودخانه خشک است، برای ساماندهی و زیباسازی باید بتن‌ریزی کنیم."، این بتن کردن باعث عدم نفوذ آب و بروز مشکلات سیل می­‌شود. اگرچه خوشبختانه در اینجا مشکلات شدیدی اتفاق نیفتاد ولی مشکلات در حد سرریز شدن آب و آب‌گرفتگی شهرستان کارون ایجاد شد.

خبرآنی: با توجه به این مسائلی که اشاره کردید به‌نظر جنابعالی در مجموع علت اصلی سیل در ایران و ایراد خسارات فراوان چه‌چیزی بوده است؟

زارع: به‌نظر بنده علت افزایش خسارات سیلاب در ایران، افزایش، تکرّر یا بزرگی طغیان­‌ها نبوده، بلکه عدم رعایت حریم مسیل­‌ها و تشدید استفاده از اراضی دشت­‌های سیلابی و افزایش استفاده از اراضی سیل­‌گیر مجاور رودخانه­‌هاست. طبق برآوردها، به‌ازای هر 6 دلاری که دولت فدرال در آمریکا صرف طرح­‌های کنترل سیلاب و سرمایه­‌گذاری در این باره کرده است، مبلغی معادل 5 دلار توسط مردم و بخش خصوصی صرف ساخت‌وساز در دشت سیلابی ­شده و می‌شود! به‌عبارت دیگر هرچه دولت در طرح­‌های کنترل سیلاب با روش­‌های مهندسی هزینه می‌کند، امکان ساخت‌وساز گسترده­‌تر در حریم سیلابی برای مردم فراهم­‌تر می‌شود و مردم همان مقدار در این زمین­‌ها ساخت‌وساز می‌کنند، که عملاً ریسک سیلاب را باز بالا می‌برد، بدین ترتیب، رشد و توسعۀ شهرها غالباً بدون توجه به خطر سیل­‌گیری صورت گرفته و می­‌گیرد و این امر مختص ایران و ایالات متحده نیست.

خبرآنی: چه راهکاری را برای حل این مشکل پیشنهاد می­‌کنید؟

زارع: مطالعات سازمان ملل در دهۀ اول قرن 21 در منطقۀ آسیا و اقیانوسیه منجر به این توصیه اساسی شده که برای هر شهر باید یک طرح جامع کنترل آب و مهار خسارات سیلاب تهیه و تنظیم شود. طرح مذکور حتی­‌الامکان باید در طرح جامع توسعۀ منابع آب سراسر حوزۀ رودخانه­‌ای ادغام شود، منظور رودخانه­‌ای است که شهر مورد نظر داخل دشت سیلابی آن واقع است، مانند موقعیت شهر اهواز و رودخانۀ کارون. همچنین توصیه شده است که حتی­‌الامکان یک سازمان واحد، مسئول برنامه‌ریزی و اجرای این‌گونه طرح‌های جامع شود.

خبرآنی: سؤالی که در اینجا مطرح است آن که؛ با توجه به اهمیت موضوع و احتمال وقوع سیل در مناطق مجاور رودخانه­‌ها چرا این اراضی مورد استفاده واقع می­‌شود؟

زارع: استفاده از اراضی سیل­‌گیر مجاور رودخانه­‌ها ناشی از علل و عوامل مختلفی است، از جمله این عوامل بی­‌توجهی به اینکه اراضی مذکور در معرض خطر سیل­ قرار دارند یا اینکه خریداران مستحدثات از سیل­‌گیری ملکشان آگاهی کافی ندارند و فروشندگان نیز خریداران را از این موضوع مطلع نمی­‌کنند. از دیگر عوامل تشدید استفاده از اراضی سیل­‌گیر، تمایل و گرایش عمومی مردم به زیستن و کار کردن در اراضی پست و مسطح است که معمولاً این‌گونه اراضی در قیاس با اراضی نسبتاً مرتفع و کوهپایه­‌ای، به‌دلیل حاصلخیز بودن از ارزش بالایی برخوردار است. البته در این باره نباید از بی­‌توجهی مدیریت شهری در توسعۀ محلات بدون توجه به سیل‌گیر بودن اراضی اشاره­‌ای نشود و این چیزی است که در شهر اهواز رخ داده و عملاً بسیاری از محلات جدید شهر فاقد سامانۀ دفع فاضلاب و آبهای سطحی است.

خبرآنی: آیا به‌نظر جناب‌عالی احتمال وقوع سیلاب­‌های سنگین در کشور وجود دارد؟ تحلیل شما در این باره چیست؟

زارع: برای تحلیل بهتر سیل باید به میزان تجمعی بارندگی در کشور از ابتدای سال آبی 99‌ــ‌98 و کیفیت و کمیت بارش­‌ها توجه کنیم. از اول مهر 98 تا 12 فروردین 99، بر اساس گزارش وزارت نیرو در حوزه‌های آبریز اصلی به این ترتیب بوده است: 307 میلی‌متر در حوزۀ آبریز دریای خزر، 187 میلی‌متر درقره‌قوم، 393 میلی‌متر در خلیج فارس و دریای عمان، 246 میلی‌متر در دریاچۀ ارومیه، 166 میلی‌متر در فلات مرکزی و 116 میلی‌متر در مرز شرق.

این میزان بارندگی شدید ولی بسیار پراکنده، دیر به دیر و متمرکز در نقاطی خاص بوده، و در نتیجه منجر به سیلاب­‌های ناگهانی و ناحیه­‌ای متعددی شده و می‌شود، ضمناً این حجم از بارندگی حدود 13درصد کاهش نسبت به مدت زمان مشابه در سال آبی قبل (98‌ــ‌97) نشان می‌دهد، ولی نسبت به میانگین 11 سال گذشته 36 درصد و میانگین 51 سال گذشته 25 درصد افزایش نشان می­‌دهد. با توجه به اینکه کشور در دو دهۀ اخیر با خشکسالی مواجه بوده، خاک­‌ها همچنان نفوذپذیری بسیار کمی دارند و از این رو پراکندگی بارندگی­‌ها می­‌تواند به وقوع سیلاب در بارش­‌های بعدی منجر شود و از این رو باید برای مقابله با سیلاب­‌های احتمالی آماده بود و با توجه به آماری که بیان شد احتمال وقوع سیل در کشور وجود دارد.

خبرآنی: چه راهکاری برای مقابله با وقوع سیلاب احتمالی پیشنهاد می­‌کنید؟

زارع: مهمترین راهکار تیم­‌های مدیریت بحران سیلاب است که در گام اول باید اقدامات پیشگیرانه انجام شود. تیم­‌های مدیریت بحران با مرور درس­‌های سیلاب­‌های 98، اکنون باید آمادۀ به‌کارگیری برنامۀ عملیاتی بحران سیلاب باشند.

کل مطالب پروندۀ «معجزۀ آبخیزداری» اینجا در دسترس شماست

انتهای پیام/+