محمود عرب خدری؛ معاون پژوهشی پژوهشکدۀ حفاظت خاک و آبخیزداری
سابقه سکونت انسان در ایران به چند هزار سال می‌رسد. ایرانیان از گذشته با درک شرایط و متناسب با محدودیت‌های اقلیمی و خاک و زمین، فنون متعددی را برای توسعۀ کشاورزی و بهره‌برداری بهتر از منابع طبیعی ابداع کرده‌اند. برخی از فنون یک منظوره بوده و فقط برای هدف خاص به کار می‌رفته‌اند. در مقابل برخی دیگر چندمنظوره بوده و به‌صورت هم‌زمان تولید محصولات زراعی، گسترش دامداری و تولید علوفه و میوه و چوب را سبب شده است.
در بسیاری از موارد، اقدامات انجام یافته برای بهره‌برداری از آب و خاک علاوه بر نقش در تولید، در حفاظت آب و خاک، مهار سیلاب‌ها و تغذیۀ آبخوان‌ها نیز مؤثر بوده‌اند. گاهی با استفاده از این روش‌ها و فنون، امکان زنده ماندن و استقرار جمعیت در شرایط بسیار سخت به‌وجود آمده و بیابان‌ها به عقب رانده شده است. چنین شیوه‌های توسعۀ منابع آب و خاک که به‌صورت سنتی و تجربی توسط مردم کسب شده و به اجرا درآمده‌اند را می‌توان تحت عنوان دانش بومی آبخیزداری طبقه‌بندی کرد.
دانش بومی آبخیزداری مزایای متعدد دارند که از جمله آن می‌توان به‌سادگی و کم‌هزینه بودن، اطمینان از توازن بوم‌شناختی، استفادۀ کمتر از سازه‌های دائمی – که ممکن است زیان‌آور باشند- و مشارکت مردمی را می‌توان اشاره کرد.
با توجه به اهمیت موضوع، در سال‌های اخیر پژوهش‌های متعددی برای شناسایی این روش‌ها در پژوهشکدۀ حفاظت خاک و آبخیزداری و سایر مراکز تحقیقاتی کشور و دانشگاه‌ها انجام شده است. برخی از این تحقیقات به‌طور خاص روی یک روش سنتی به‌طور عمیق متمرکز شده‌اند. در مقابل تعدادی دیگر به‌صورت اجمالی، مجموعه‌ای از روش‌های سنتی موجود در یک منطقه را شناسایی و معرفی کرده‌اند.
عمده روش‌هایی که جزء دانش بومی آبخیزداری قلمداد می‌شوند را می‌توان در 6 دسته به شرح زیر طبقه‌بندی کرد:
- روش‌های کشاورزی با سیلاب: استحصال جریان‌های رودخانه‌ای با حجم و گل‌آلودگی زیاد از قبیل بندسار، خوشاب و دگار
- روش‌های کشاورزی با رواناب: استحصال رواناب از سرشاخه‌ها و دشت‌ها با شدت و گل‌آلودگی کمتر از قبیل دربند، بندسار آب‌راه‌های و سنگ‌چال
- روش‌های جمع‌آوری آب باران در مخازن برای شرب انسان، دام و کشاورزی از قبیل آب انبار، آب‌بندان، هوتک، پرچ و گل
- روش‌های کشاورزی در دامنه‌ها از قبیل سکوبندی و پشته‌های ابرویی
- روش‌های تغذیۀ قنات و چاه‌ها نظیر کشت زوری، گبربند و چاه نزو
- روش‌های مبارزه با فرسایش بادی و تثبیت ماسه‌های روان از قبیل بادشکن، بهلی و تنگ بستن
یکی از اقدامات ارزنده در خصوص جمع‌آوری و انتشار دانش بومی آبخیزداری در کشور که با حمایت انجمن علمی آبخیزداری ایران به انجام رسید چاپ کتاب روش‌های سنتی حفاظت خاک و آب در ایران در سال 1387 است. در قالب این کتاب 40 دانش بومی از اقصی نقاط کشور بر اساس منابع و پژوهش‌های موجود در آن زمان معرفی شده است. به این منظور ابتدا هریک از روش‌ها تعریف و سپس هدف از اجرای آن توسط مردم و همین‌طور اهداف جانبی آبخیزداری که به‌دست آمده بیان شده است. در مرحلۀ بعد علاوه بر ذکر مختصر شرایط آب‌وهوایی، نحوۀ اجرای هریک از روش‌ها تشریح شده است. در انتها بر اساس منابع و مراجع مورد استفادۀ سایر مشخصات که می‌تواند در شناسانیدن بیشتر روش‌های آبخیزداری سنتی مفید واقع شود بیان شده و برخی از اشکالات موجود به همراه راه‌های اصلاح آنها ارائه شده است.
گام مهمی که باید مورد توجه قرار گیرد، قرار دادن دانش بومی آبخیزداری در برنامه‌های درسی دانشگاهی کشور است. با تحقق این موضوع و آشنا شدن دانش‌آموختگان با روش‌های آبخیزداری سنتی آبخیزداری، انتظار می‌رود که دانش بومی سهم بیشتری از اقدامات آبخیزداری دستگاههای اجرایی را در قالب مشارکت روستاییان به خود اختصاص دهد. به‌طور قطع با درگیر شدن جامعۀ مهندسی با دانش بومی به حل مشکلات این روش‌ها به‌ویژه عدم تطابق آن با رشد جمعیت و نیاز به نیروی کار زیاد نیز کمک می‌شود. بدیهی است چنانچه این روش‌ها با دانش نوین و امکانات و تجهیزات جدید هماهنگ شوند، به دلیل آنکه کارایی خود را نشان داده و همراه با مشارکت مردمی هستند نتایج موفقیت‌آمیزی به دنبال خواهند داشت.
انتهای پیام/
