گروه سیاسی پایگاه خبری خبرآنی- سه کشور اروپایی حاضر در برجام (فرانسه، انگلیس و آلمان) روز گذشته اعلام کردند که بنا دارند مکانیسم حل اختلاف در توافق هسته‌ای را عملیاتی کنند. مکانیسم حل اختلاف مربوط به بند 36 برجام است که در آن اشاره می‌کند اگر یکی از طرفین معتقد به عدم اجرای تعهدات توسط دیگر عضو برجام داشت بر اساس چه سازوکاری می‌تواند شکایت خود را پیگیری کند. اما مسئله‌ی اصلی بر سر بند بعدی یعنی بند 37 برجام است. در واقع اگر اختلاف طرفین طبق سازوکار بند 36 حل نشود، کار به بند 37 کشیده خواهد شد که به مکانیسم ماشه شهرت یافته است. یعنی فرآیندی که کار به شورای امنیت رفته و در آنجا «ادامه‌ی برداشته شدن تحریم‌های ایران» به رای گذاشته می‌شود که در این صورت هرکدام از کشورهای صاحب حق وتو، مانند آمریکا یا انگلیس یا فرانسه یا روسیه و چین می‌توانند با وتو کردن آن تمام تحریم‌های پیشین ایران طبق قطعنامه‌های شورای امنیت را مجدداً به سر جای خود برگردانند.
این بندهای حل اختلاف آنچنان عجیب و به ضرر ایران است که بارها و بارها کارشناسان و منتقدان از عملکرد تیم مذاکره ایران در این زمینه اظهار شگفتی کرده و از خود و دیگران پرسیده‌اند که چگونه یک تیم مذاکره‌کننده می‌تواند با چنین بندی که عملاً ایران را در مقابل متخاصمان مقابل دست‌بسته نگه می‌دارد موافقت کرده‌اند؟
به هرحال در حال حاضر بحث اصلی بر سر این است که ایران با اقدام جدید اروپایی‌ها چگونه می‌تواند مقابله کند؟ محمدجواد لاریجانی در گفت‌وگو با خبرنگار سیاسی پایگاه خبری خبرآنی به پرسش‌هایی در این باره پاسخ می‌دهد:
خبرآنی: روز گذشته تروئیکای اروپایی اعلام کردند که بحث مکانیزم حل اختلاف که بند 36برجام و در واقع مقدمه بند 37 برجام است و به مکانیزم ماشه مصطلح شده را راه‌اندازی می‌کنند. به نظر شما این سه کشور اروپایی عضو برجام چرا قصد چنین کاری را دارند و چه انگیزه‌ای برای این اقدام دارند؟ و از سوی دیگر واکنش ما نسبت به این اقدام باید چگونه باشد؟
لاریجانی: اولاً در استراتژی این کشورها این قدم قابل پیش‌بینی بود؛ زیرا طرف غربی هیچ‌گاه در پی اجرای برجام نبوده و هدفش صرفاً این بود که برجام را وسیله‌ای برای طرح‌ریزی برجام‌های بعدی کند که شامل توان نظامی ما در سلاح‌های متعارف به اضافه تحرکات منطقه‌ای و سیاسی ما می‌شود؛ ولی بعد دیدند که اینطور نیست. یعنی دیدند که ایران معتقد است آنها باید برجام را اجرا کنند. به ویژه که رهبر انقلاب در بحث برجام حواشی دیپلماتیک را کنار گذاشتند و تاکید کردند که ما باید بتوانیم نفتمان را بفروشیم و به راحتی در صحنه جهانی تعاملات تجاری و اقتصادی داشته باشیم.
دقیقاً همین دو اقدام از سوی طرف‌های غربی اجرا نشد. اینکه آقای مکرون یا آقای جانسون دو روز در میان با مقامات ایرانی تماس تلفنی داشته باشند چیز بدی نیست ولی اینها برای ما نان و آب نمی‌شود. بنابراین استراتژی غربی‌ها از ابتدا نیز در برجام عدم اجرای برجام بود که در عمل نیز همین اتفاق افتاد.
مکانیزم ماشه بهانه‌ای برای غربی‌ها شده تا همانطور که آقای جانسون به صراحت گفت ایران را به سمت برجام ترامپی سوق دهند. به ویژه اینکه ترامپ نیز اعلام کرده بود اروپایی‌ها با آمریکا در اصل قضیه مشکل ندارند و تنها در نحوه اجرای این اصول اختلاف نظر دارند.
خبرآنی: پس می‌توان نتیجه گرفت که این مسئله فی‌نفسه ردیه فصل‌الخطابی است بر ادعای برخی‌ها در داخل که از یکی دو سال پیش می‌گفتند اروپایی‌ها مسیر و استراتژی مجزایی از آمریکا دارند و با ترامپ متفاوتند. در حالی اروپایی‌ها امروز به نحو واضح‌تری نسبت به همیشه در حال تکرار همان استراتژی ترامپی هستند.
لاریجانی: دقیقا همینطور است. ممکن است که در بیان و ادبیات و برنامه‌های اقدامی با هم متفاوت باشند ولی آنچه که مهم است این است که هدف اصلی آنها سوق دادن ایران به سمت برجام‌های بعدی بود و شاید به نوعی امیدوار بودند که این اتفاق هم بیفتد. چه‌آنکه برخی‌ها نیز در داخل از برجام‌های دو و سه سخن می‌گفتند که دقیقاً همان هدف غربی‌ها در قبال ایران است. احتمالاً غربی‌ها به این سخنان داخل ایران نیز امیدوار بودند ولی امروز می‌بینند که در میدان عمل این هدف آنها محقق نشده است.
در مورد اینکه این مکانیزم حل اختلاف یکی دیگر از نقاط بسیار آسیب‌پذیر برجام بوده شاید من چندین نوبت با خود شما در مصاحبه‌های مختلف گفته باشم. خیلی شگفت‌انگیز است که چگونه دوستان ما که اهل فن هم هستند این مسئله را در مذاکرات پذیرفتند. در ارتباط با این مسئله باید تصریح کرد که همانطور که در دیگر بخش‌های برجام دچار اشتباه شدیم در بررسی این دو بند نیز اهتمام لازم صورت نگرفت و اشتباه بسیار عجیبی رخ داد.
خبرآنی: نکته‌ی عجیب‌تر این بود که آقایان تا مدت‌ها در مواجهه با انتقادات منتقدین راجع به این مکانیسم مدعی بودند که از قضا این بندها جزو دستاوردهایشان است!
لاریجانی: بله؛ بنده متن برجام را زیاد خوانده‌ام. گاهی اوقات در حین خواندن فشارم بالا می‌ورد. (خنده)
به نظرم اکنون دیگر روشن است. آن موضوع اشتباه عجیبی بود که در آینده باید بررسی شود که با چه پیش‌فرض‌هایی وارد این کار شدیم و چرا این متون را پذیرفتیم؟ در حالی که فساد اینها و نقاط آسیب‌پذیرش کاملاً آشکار بود.
همچنین بعد از اینکه آمریکایی‌ها از برجام خارج شدند، متاسفانه دولت ما به صورت شتاب‌زده اعلام کرد که برجام زنده است و 1+5 به 1+4 تغییر یافته است! اگر به خاطر داشته باشید من همان موقع هم اعلام کردم که این دومین اشتباه استراتژیک (بعد از امضای برجام) بود. آن وقت لازم بود گفته شود که برجام در حال بخار شدن است! نه اینکه بگوییم برجام زنده است و ما هم اجرا می‌کنیم.
در اینجا دو بحث وجود دارد؛ یک وقت یک قرارداد محکم و زنده، به معنای اجرایی شدن، وجود دارد و یک کشور از آن خارج می‌شود که باید یقه آن کشور را گرفت. اما ایران به دنبال خارج شدن از برجام نبود. امّا بین عدم خروج از برجام و بیان اینکه "برجام زنده است"، تفاوت بسیاری است.
سوال این است که ما چه چیزی را می‌خواستیم به دست بیاوریم؟ در اینجا اروپایی‌ها ما را فریب دادند و گفتند اگر شما بگویید که برجام زنده است، ما مستقل از آمریکا، تعاملات را برقرار خواهیم کرد.
واضح بود که وعده اروپایی‌ها محقق نخواهد شد. وقتی که برجام به امضا رسید، اروپایی‌ها گفتند آمریکا گفته است تحریم ثانویه نداریم. همچنین وقتی آمریکا از برجام خارج شد، مشخص نشد که کجای برجام علیه خروج آمریکاست که خسارت‌های ما پرداخت شود؟ وقتی طرفی قراردادی را فسخ می‌کند، خسارت‌های طرف مقابل را باید پرداخت کند. اما در هیچ کجای برجام نیامده است که خسارت‌های ما چیست که طرف مقابل باید بپردازد.
آمریکایی‌ها اکنون اگر می‌خواهند با ما تعامل برجامی داشته باشند باید میلیاردها دلار خسارت بدهند؛ اما آنها نمی‌خواهند خسارت بدهند.
پس لازم نبود که بگوییم از برجام خارج شده‌ایم. بلکه باید گفته می‌شد به احترام امضای خودمان فعالیت‌های‌مان را «داوطلبانه» انجام خواهیم داد؛ امّا ما حتی این کار را هم نکردیم.
اکنون طرف مقابل می‌گوید که می‌خواهد مکانیسم ماشه را عملیاتی کند؛ اما اگر برجام بخار بشود، کسی نمی‌تواند به بندی از آن استناد کند. اینکه دولت ایران مدام می‌گوید ما می‌توانیم دوباره به برجام برگردیم، تئوری گام‌های متعدد است. تئوری گام‌ها اساساً تئوری غلطی است چرا که بدان معناست که ما می‌گوییم در حال تخلف کردن هستیم!
در خصوص سیستم مکانیسم ماشه آقای ظریف گفته است که ما دو سال پیش رفته‌ایم در مکانیسم حل اختلاف! ولی سوال این است که پس چرا تخلفات طرف مقابل را پیگیری نکردید؟
لذا من معتقدم در اینجا خطاهای مرکب و متعددی به وجود آمده است. اما در هر صورت به نظر من اروپایی‌ها حق ندارند به هیچ یک از بندهای برجام علیه ما استناد کنند.
خبرآنی: به دلیل آنکه اساساً برجامی روی زمین وجود ندارد که بخواهد به آن استناد شود؟
لاریجانی: بله؛ برجام بخار شده و هیچ چیزی ته آن نمانده است. در بازگرداندن تحریم‌ها نمی‌توانند در اینجا به آن استناد کنند و باید آن را مستقلاً فارغ از برجام به شورای امنیت ببرند. برجام اساساً وجود ندارد، نه اینکه ایران تخلف کرده است.
خبرآنی: اگر ما برجام را متنفی فرض کنیم و بگوییم که اگر می‌خواهید تحریم علیه ما وضع کنید، به شورای امنیت ارجاع بدهید، احتمالاً در آن صورت، نسبت به وضعیت فعلی، اوضاع بهتری خواهیم داشت؛ چرا که حداقل در آن موقعیت چین و روسیه اگر بخواهند می‌توانند به نفع ما رای را وتو کنند و تحریم‌ها برنگردد. ولی در شرایط فعلی اگر بر اساس مکانیسم ماشه کار به شورای امنیت برود هیچ کاری از دست روسیه و چین هم برنمی‌آید.
لاریجانی: اینکه مدام گفته شود برجام زنده است و ما این گام‌ها را برداشتیم و اگر دوست داشته باشید و کار خاصی انجام دادید برخواهیم گشت، یعنی اینکه گام‌های ما اشتباه بوده است. اصلاً مگر گام برداشتن مسخره بازی است که میلیاردها پول خرج کنیم و بعد بگوییم برمی‌گردیم؟
بنابراین این اشتباه دوم است و از لحاظ حقوقی کاملاً باید روشن باشد ما از برجام خارج نشده‌ایم. بلکه برجام را خود آمریکایی‌ها بخار کرده‌اند. امروز برجامی وجود ندارد که کسی بر اساس آن عمل کند. در این صورت هیچ‌کس نمی‌تواند به بندی از آن استناد کند.
خبرآنی: یعنی اکنون به لحاظ عملیاتی و اجرایی راهکار این است که در مکانیسم حل اختلاف شرکت نکنیم. و بگوییم اساساً برجامی وجود ندارد.
لاریجانی: آن بحث دیگری است. این به مکانیسم ارتباط ندارد. ممکن است ما شرکت کنیم و بگوییم این مسائل به برجام ارتباطی ندارد. ما باید بگوییم که استناد به این بندها اکنون دیگر موضوعیت ندارد.
خبرآنی: آنها به ادبیات شفاهی ما توجه نمی‌کنند و باید در روی زمین اقدامی انجام بدهیم.
لاریجانی: ما باید موضع تناقض خودمان را اول حل کنیم. ما از برجام خارج نشده‌ایم. البته من علاقه‌ای به برجام ندارم، اما در عین حال پای امضای خودمان هستیم. لذا باید بگوییم ما از برجام بیرون نیامدیم، بلکه برجام خودش ناپدید شده است چرا که طرف مقابل آن را بخار کرده. بنابراین به لحاظ حقوقی راه ما روشن است. هیچ کشوری نمی‌تواند در مورد تخلف به برجام استناد کند.
خبرآنی: پس اکنون چگونه می‌توانیم از راهکارهای حقوقی استفاده کنیم؟
لاریجانی: بنده به لحاظ تئوریک موضوعات را گفتم؛ امّا اگر می‌خواهیم عملیاتی بشود مدل‌های مختلفی وجود دارد که در جای خود باید بررسی شود.
موضع دولت باید اصلاح شود. دولت اصرار دارد که بگوید برجام زنده است. رییس‌جمهور فرموده است که ما تحت نظارت دائم سازمان ملل هستیم و به پروتکل الحاقی هم عمل می‌کنیم. چرا چنین سخنانی باید گفته شود؟ وقتی تعهدی نسبت به این امور نداریم؟
به نظر بنده، نظارت‌ها هم باید کاهش یابد. وقتی برجام وجود ندارد ما تعهدی هم نداریم. ما همواره لیست تعهداتمان را رو می‌کنیم، برای چه؟ برای اینکه دیگران تایید کنند که ما پایبند بوده‌ایم؟ این موضوع جالبی نیست. همان‌روزی که آمریکا از برجام خارج شد، گفتم که ایران دچار اشتباه استراتژیک شده که اعلام می‌کند هنوز برجام زنده است.
اینها مقصدشان همان چیزی است که اعلام کردند. آنها به دنبال این است که ما را مجدد وادار به مذاکره کنند. مذاکره هم در خصوص توان موشکی و نفوذ ایران در منطقه است.
آنها پروسه را آغاز کردند و ماشه را کشیدند و از اکنون به دنبال آن هدف حرکت می‌کنند. ترامپ در حال انجام این عملیات است، بقیه هم در این مسیر به او کمک خواهند کرد. در نهایت می‌خواهند ما را در وضعیت آچمزی قرار دهند که برجام دوم را قبول کنیم. این چیزی است که آنها می‌خواهند و ان‌شاالله هرگز اتفاق نخواهد افتاد.
خبرآنی: البته این بدان شرط اتفاق می‌افتد که سیاست‌های دولت تغییر بکند.
لاریجانی: اکنون تجربه‌های زیادی داریم و امیدواریم این اشتباهات توسط دولت تکرار نشود.
