اشاره | آبخیزداری شهری از جمله مقولاتی است که در مدیریت شهری به‌خصوص مدیریت کلان‌شهرهای ایران مورد غفلت قرار گرفته است؛ و این غفلت تا اندازه‌ای است که اگر به‌صورت جدی به آن پرداخته نشود، زندگی شهرنشینان را به‌صورت جدی به مخاطره می‌اندازد. از این رو دربارۀ مفهوم، ضرورت و کارکردهای آبخیزداری شهری با دکتر علی شهبازی، کارشناس امور آبخیزداری، گفتگوی تفصیلی انجام دادیم. وی در این گفتگو با اشاره به اینکه آبخیزداری شهری نقش موثری در کنترل سیلاب‌های ویرانگر و خطرناک دارد، خاطرنشان کرد از مهمترین فواید و کارکردهای آبخیزداری شهری می‌توان به نفوذ آب به زیرزمین، حفظ کیفیت آب‌ها، جلوگیری از آلودگی منابع آب شهری، تغذیۀ سفره‌های زیرزمینی شهرها و غیره اشاره کرد. اهم مطالبی که دکتر شهبازی در این مصاحبه به آن اشاره کردند، از این قرار است:
- در کشور ما متولیان آبخیزداری بیشتر به اقدامات فیزیکی حفاظت آب و خاک پرداخته‌اند و کمتر به مباحثی مثل آبخیزداری شهری توجه داشته‌اند.
- از کارکردهای مهم وضرورت‌های اجتناب‌ناپذیر آبخیزداری شهری، حفظ کیفیت آب‌ها و نیز جلوگیری از آلوده نشدن آن‌هاست.
- افزایش سطوح نفوذپذیر در اراضی شهری به‌منظور تسهیل و تشدید نفوذ آب باران در خاک از راههای مؤثر افزایش کیفیت آب و جلوگیری از آلوده شدن آن است.
- از راههای مقابله با سیلاب ویرانگر، احداث مخازن با استخرهای تعدیل سیلاب یا مخازن پالایش رواناب شهری است که تجربۀ آن در کشورهای پیشرفته دیده می‌شود.
- استفاده از روکشهای تراوا به جای روکش و سطوح نفوذناپذیر، می‌تواند نقش مهمی در کنترل کیفیت و کمیت رواناب شهری و جلوگیری از سیلاب داشته باشد.
- در آبخیزداری شهری بایستی به نظرات مردم و جوامع محلی عنایت ویژه شود و به شیوه‌های مناسب از دیدگاه‌های مردم استفاده شود.
در اینجا نظر مخاطبان عزیز را به مشروح گفتگوی تفصیلی با دکتر علی شهبازی کارشناس آبخیزداری و استاد دانشگاه جلب می‌نماییم:
خبرآنی: آقای دکتر شهبازی، منظور از آبخیزداری شهری چیست و دارای چه اهمیتی در مدیریت شهری دارد؟
شهبازی: اگر آبخیزداری را به معنی مدیریت جامع یک حوزۀ آبخیز بدانیم، شهرها نیز یکی از واحدهای اصلی یک حوزۀ آبخیز است. شهر موجودی زنده است که در محیطی طبیعی به حیات خود ادامه میدهد، رشد می‌کند، بیمار می‌شود و می‌میرد. با تأمل در اجزاء درونی این موجود زنده، مجموعه‌ها و عناصری قابل مشاهده است که در ظاهر مجزا ولی در باطن کاملاً به هم مربوط و تأثیرگذارند. با تبدیل حوزه‌های آبخیز غیرشهری به شهری و در نتیجه تغییر کاربری اراضی از حالت طبیعی مانند کشاورزی، مرتعی و جنگلی به شهری موضوعات پیچیده‌ای همچون تغییر کیفیت و کمیت منابع آبی، سیل، آبگرفتگی معابر، خسارات جانی و مالی، ترافیک و مشکلات ترابری و حمل‌ونقلی و بسیاری از موارد دیگر به‌وجود آمده است. با گسترش شهرها و توسعۀ ناهمگون اقتصادی، رژیم هیدرولوژیکی حوزه‌های آبخیز نیز دچار تغییر شده، به‌طوری‌که بیشتر بارش‌ها به رواناب تبدیل می‌شود و گاهی اوقات در برخی مناطق، شاهد سیلاب‌های خطرناک و ویرانگر هستیم که برای مقابله با این مخاطرات، آبخیزداری شهری می‌تواند راهکاری مفید و مؤثر باشد.
در کشور ما متولیان آبخیزداری به اقدامات حفاظت آب و خاک بیشتر در حوزه‌های آبخیز بالادست (حوزه‌های آبخیز طبیعی) پرداخته‌اند و کمتر به مباحثی مثل آبخیزداری شهری توجه داشته‌اند. این در حالی است که چنانچه به این مقوله مهم به‌صورت صحیح و اصولی نگاه نشود، ممکن است مخاطرات گسترده‌ای را برای مردم کلان‌شهرها به دنبال داشته باشد. چنان که مسائل و مشکلاتی که امروزه پیش آمده، نتیجۀ عملکرد پیشنیان است. قطعاً اگر ما در این مقطع زمانی درست مدیریت نکنیم و رفتارها و عادات خود را بر مبنای علم و خرد پایه‌ریزی ننماییم، عواقب آن گریبان‌گیر نسل‌های آینده خواهد شد.
خبرآنی: آبخیزداری شهری کدام ضرورت، کارکرد و آثاری در مدیریت شهری است؟
آبخیزداری شهری دارای اهمیت و کارکردهای فراوان است. یکی از این ضرورت‌ها و کارکردها و فواید، مقابله با سیلاب‌های خطرناک است که کشور در سال‌های مختلف درگیر آن است. این سیلاب‌ها در مناطق شهری می‌تواند دو علت عمده داشته باشد؛ علت اول سیلاب در مناطق شهری بر اثر طغیان آب رودخانه‌هاست، که ممکن است دچار آب گرفتگی شوند و علت دوم سیلاب‌های شدید شهری که باعث آبگرفتگی معابر و ساختمان‌ها در مناطق پست یا در مناطقی که ساختمان‌های زیادی در آبراهه‌های قدیمی، زیرگذرها، فرورفتگی بزرگراه‌ها و غیره می‌شوند، معمولاً چنین سیلاب‌هایی عمدتاً در اثر عدم کفایت سیستم جمع‌آوری باران شهری ایجاد می‌شوند و عموماً در اثر آشغال‌هایی که ورودی لوله‌ها و کانال‌ها یا خروجی حوضه‌ها را مسدود می‌کنند، شرایط وخیم‌تر می‌شود.
همچنین از دیگر کارکردهای مهم وضرورت‌های اجتناب‌ناپذیر آبخیزداری شهری، حفظ کیفیت آب‌ها و نیز جلوگیری از آلوده شدن آب‌هاست؛مهندسین و طراحان در دهه‌های قبل، رواناب‌های شهری را فقط از جنبه‌های کنترل سیلاب و انتقال هرچه سریعترِ آنها به خارج از شهر مورد توجه قرار می‌دادند. امروزه با مشخص شدن اثرات منفی منابع غیرنقطه‌ای آلودگی بر آبهای پذیرنده، امر کنترل کیفیت رواناب‌های شهری از اهمیت زیادی برخوردار است. از ابتدای دهۀ 1980 میلادی در بسیاری از کشورها مقررات و استاندارهایی برای کنترل کیفیت رواناب‌های شهری و مقررات تخلیه آنها در آبهای پذیرندۀ اطراف شهر وضع شده و این مقررات به‌طور مرتب اصلاح می‌شوند. به‌طور مثال، در سال 1988 میلادی، سازمان حفاظت محیط زیست آمریکا اولین پیش‌نویس برنامه‌های کنترل کیفیت رواناب‌های شهری را ارائه داده و در سال 1995 میلادی نیز مقررات نهایی را برای شهرهایی که جمعیت بیش از یک میلیون نفر دارند وضع و منتشر نمود. در ایران در دو دهۀ اخیر به امر کنترل آلودگی فاضلاب‌های شهری و صنعتی از طریق ایجاد شبکه‌های جمع‌آوری و تصفیه‌خانه‌های فاضلاب توجه وافر شده است، لیکن در زمینۀ کنترل آلودگی رواناب شهری تاکنون اقدامات کافی به‌عمل نیامده است.
یکی دیگر از ضرورت‌های پرداختن به آبخیزداری شهری، تغذیه سفره‌های آب زیرزمینی است؛ توسعۀ شهری به‌طور مستقیم روی پدیدۀ نفوذ تأثیر گذاشته و تغذیۀ آبهای زیرزمینی را کاهش میدهد. در حوزه‌های آبخیز شهری، جریان زیرزمینی به‌علت کاهش نفوذ، تقریباً قطع می‌شود و جریان زیر قشری نیز در حد جزئی ادامه می‌یابد. در حوزه‌های آبخیز شهری، مؤلفۀ غالب، جریان سطحی یا جریان سریع است که یکی از اثرات مشخص پدیدۀ شهرسازی است.
خبرآنی: سیلاب و رواناب‌ها چگونه می‌تواند بر روی کیفیت آب تاثیرگذار باشد و آن را آلوده کند؟
شهبازی: یکی از عواملی که می‌تواند تأثیر بسیار زیادی روی رواناب و کیفیت آبهای سطحی داشته باشد و منابع آبی را آلوده کند، آلودگی‌های تجمع یافته در مناطق غیرقابل نفوذ شهری در طی روزهای خشک میباشد، که در مواقع بارندگی توسط آب باران شسته شده و سریعاً به منابع آب می‌پیوندند. علاوه بر این عدم جمع‌آوری صحیح و اصولی پسماند و زباله‌های شهری می‌تواند باعث شود زمان سیل، این زباله‌ها باعث آلوده شدن منابع آب شود. از این رو مدیریت صحیح جمع‌آوری زباله‌های شهری از نکاتی است که می‌تواند از انباشته شدن آلودگی‌ها و ملحق شدن آنها به سیستم رواناب شهری در زمان سیل، جلوگیری کند.
عامل دیگری که می‌تواند زمان سیل باعث آلودگی شود، نبود کانالهای مجزا برای جمع‌آوری رواناب است، در بیشتر مناطق کشور کانال‌ها از نوع مرکب هستند یعنی برای جمع‌آوری فاضلاب‌های شهر و رواناب ایجادی در مواقع بارندگی از یک نوع کانال استفاده می‌گردد، وقتی باران می‌بارد و آب باران با فاضلاب خانگی مخلوط می‌شوند، طبیعتاً آلودگی را افزایش داده و تصفیۀ توأم آنها را مشکل‌تر می‌سازد، این در حالی است که می‌توان به روش‌ها و فنون مختلف آبخیزداری شهری، رواناب‌های ایجادی را قبل از ورود به کانالهای هدایت فاضلاب ذخیره و برای مصارف گوناگون از قبیل آبیاری فضای سبز، استفاده در آتش‌نشانی‌ها، زراعت چوب و ... استفاده نمود، ولی در صورت مخلوط شدن آن با فاضلاب شهری، فرآیندهای تصفیۀ پیچیده و پرهزینه‌تری را می‌طلبد.
خبرآنی: از منظر آبخیزداری شهری و در رویکرد نوین مدیریت آبهای سطحی، چه روش‌ها و فنونی برای کنترل سیلاب و جلوگیری از آلودگی آب وجود دارد؟
شهبازی: رویکرد نوین یا مدرن به مدیریت آبهای سطحی شهرها اساساً به روش‌ها و فنونی اطلاق می‌شود که جهت احیای مصنوعی چرخۀ طبیعی آب در شهر عمل می‌کنند، یعنی می‌کوشند حجم و اوج آب‌دهی رواناب‌ها و میزان آلودگی در آبهای جاری ناشی از بارندگی در سطح شهر به حد و میزانی تقلیل یابد که قبلاً پیش از توسعۀ اراضی شهر در اراضی بایر پیرامون شهر قدیم وجود داشت. برخی از ملل از آن هم فراتر رفته، آنچه سهم شرایط طبیعی پیش از احداث و توسعۀ شهر بوده، را معلوم و مشخص نموده و آن را به‌صورت یک سلسله از اهداف کمّی معین طرح‌های مدیریت آبهای سطحی که می‌باید به آن دست یابند، به‌صورت رسمی و قانونی اعلام نموده‌اند.
روش‌ها و فنون آبخیزداری که در جهت احیای شرایط طبیعی عمل می‌کنند و طبق دیدگاه‌های امروزی می‌باید در سطح کلان برنامه‌ریزی تا پایین‌ترین سطوح اجرایی مورد توجه قرار گیرند به اختصار و فهرست‌وار عبارتند از: افزایش سطوح نفوذپذیر در اراضی شهری به منظور تسهیل و تشدید نفوذ آب باران در خاک؛ کاهش سطح نفوذناپذیر شهرها که منجر به تطویل زمان حرکت رواناب و در نتیجه کاهش اوج آب‌دهی جریان سطحی؛ تسهیل و تشدید نفوذ آب باران در خاک و افزایش پتانسیل تغذیۀ آبهای زیرزمینی شهری؛ کنترل رواناب در منشأ یعنی جلوگیری از حرکت رواناب روی سطوح اراضی شهری که به مفهوم جلوگیری از تشدید آلودگی رواناب میباشد؛ استفاده از انواع تأسیسات کوچک، ساده، بسیار متعدد و پراکنده در سطح شهر برای بازداشتن آلوده‌ترین بخش رواناب و تصفیۀ آن به ساده‌ترین روش‌های ممکن؛ تنظیف و پاک‌سازی منظم و مستمر معابر و اماکن عمومی به روش‌های مؤثر و به کمک تجهیزات کارآمد؛ آگاه‌سازی و آموزش همگانی و جلب مشارکت مردم برای حفاظت از محیط زیست و پاکیزه نگهداری شهر.
خبرآنی: به‌صورت مشخص آبخیزداری شهری چه راه‌حل‌هایی می‌تواند برای مقابله با سیلاب‌های ویرانگر پیشنهاد نماید؟
شهبازی: مهمتر راه‌حهای آبخیزداری شهری برای مقابله با سیلاب و مدیریت رواناب‌های شهری، نفوذ آب به زمین است و این راه حل می‌تواند به شیوه‌ها و طرق مختلف انجام شود؛ از جمله این شیوه‌ها، استفاده از فضاهای باز در درون محدوده شهرها و به‌ویژه استفاده از پارک‌ها برای احداث استخرهای کنترل سیلاب است که غالباً باید در مراحل اولیۀ برنامه‌ریزی کاربری اراضی و تهیۀ طرح جامع توسعۀ شهر، پیش‌بینی و گنجانده شود. احداث مخازن با استخرهای تعدیل سیلاب یا مخازن پالایش رواناب شهری در برخی کشورها از جمله کانادا، استرالیا و ایالات متحده به‌عنوان یک راه حل اصلی و اساسی برای حل مشکل عمران اراضی در درون مرزهای محدود برنامه‌ریزی شدۀ توسعۀ شهر، مطرح است. در این گونه کشورها، احداث استخرهای تعدیل سیلاب جزء لاینفک از طرح عمران اراضی نوآباد تلقی شده و استفاده از اینگونه تأسیسات به موجب قانون، الزامی و اجباری است.
راه‌حل بعدی برای کنترل سیلاب شهری و جریان یافتن رواناب در شهرها، استفاده از روکشهای تراوا به‌جای روکش‌ها و سطوح نفوذناپذیر در شهرهاست، این روش جزء معدود روش‌های کنترل کیفیت و کمیت رواناب و فنون مدرن است که از پشتوانۀ تحقیقاتی گسترده و جامع در اروپا و ایالات متحده برخودار است. به‌طور کلی، عملکرد بلندمدت روکشهای تراوا بسیار مثبت گزارش شده اگرچه باید تحقیقات داخلی نیز در این زمینه انجام پذیرد.
البته استفاده از سطوح نفوذناپذیر در مناطق شهری، غیرقابل اجتناب است؛ لذا می‌توان با اقداماتی چون کاهش پارکینگ‌های اختصاصی و احداث پارکینگ‌های گروهی، جلوگیری از احداث پیاده‌روها و جاده‌های بسیار عریض و غیراصولی به‌خصوص در محدودۀ مناطق مسکونی، تشویق به استفادۀ بیشتر از مصالح نفوذپذیر و هدایت رواناب به سمت سطوح قابل نفوذ، مساحت نفوذناپذیری را به حداقل کاهش میدهد و در مقابل رواناب کمتر و آب بیشتر و با کیفیت‌تری را به همراه دارد.
یکی از مواردی که در کنترل سیلاب و رواناب‌های شهری حائز اهمیت است، شناخت زمان و مکان تمرکز سیل در حوزۀ آبخیز شهری است؛ از این رو پیشنهاد می‌شود، تمامی عوامل مؤثر بر زمان تمرکز در حوزۀ آبخیز شهری مشخص شود سپس با استفاده از عوامل تعیین شده و میزان اهمیت و تأثیرگذاری آنها روابط مناسبی برای برآورد زمان تمرکز ارائه گردد. علاوه بر این در بعد مدیریتی نیز، فعالیت‌های گسترده و مستمر در زمینۀ آگاه‌سازی مردم و ارتقاء سطح همکاری عمومی برای حفاظت از محیط‌زیست، پاکیزه نگهداری شهر و اجتناب از دفع غیرمسئولانۀ زباله و نخاله در آب‌گذرها نقش بسیار مهمی در خسارات ناشی از سیلاب و آلودگی حاصل از آن دارد.
یکی از راههای مؤثر دیگر برای جلوگیری از آلودگی شهرها به‌وسیلۀ رواناب‌های جاری و سیلاب، ایجاد سیستم مناسب جمع‌آوری زباله و همچنین نصب تابلوها و علائم بیشتر در مناطق حساس به آبگرفتگی واستقرار سطل‌ها و مخازن زباله در فواصل کوتاه، به منظور جلوگیری از انباشت زباله و ریزش آنها بر روی زمین و داخل آب‌گذرهاست که این مسئله نقش مهمی در عدم آلودگی شهرها دارد.
راه‌حل دیگر برای کنترل سیلاب و رواناب‌های شهری استفاده از جوی باغچه است؛ امروزه به‌عنوان یکی از اقدامات مفید و مؤثر برای کنترل و به‌سازی کیفیت رواناب شهری شناخته می‌شود، که قرن‌ها در ایران سابقه داشته است. کاربرد جوی‌باغچه غالباً در آن نواحی و بخش‌هایی از شهر توصیه می‌شود که در دست عمران و شهرسازی قرار دارد. این اقدام که شباهت بیشتری با شرایط و رفتار رواناب در حوزه‌های طبیعی دارد، مزایای معینی دارند که اساساً به نفع بهبود کیفیت آب، کاهش حجم و اوج رواناب‌ها و احیای چرخۀ آب در شهر میباشد.
البته در مدیریت سیلاب و جریان آبهای سطحی باید توجه داشت، از آنجا که کیفیت رواناب در ارتباط با کمیت آن تغییر می‌کند و کمیت رواناب شهری تابع میزان نفوذناپذیری ترکیب و تراکم ساختمانی و بافت شهری و کاربری اراضی و به‌طور کلی معماری شهرهاست، باید به نکات شهرسازی طبق اصول و فنون آبخیزداری توجه شود؛ برای نمونه برای جلوگیری از ایجاد آبگرفتگی معابر و کاهش میزان آب ورودی حاصل از بارندگی به داخل زه‌کش‌های شهری می‌توان مخازنی هر چند کوچک در حیاط و یا پارکینگ خانه‌ها (علی‌الخصوص خانه‌های ویلایی) طراحی کرد و بخشی از بارندگی را در آن ذخیره و برای مصارفی همچون شستشوی حیاط، ماشین، آبیاری فضای سبز استفاده کرد، حتی می‌توان جهت صرفه‌جویی و جلوگیری از هدررفت آب در داخل ساختمان از دوسینک مختلف استفاده کرد و در مواقع غیربارانی آب سینکی که برای مصارفی از قبیل وضو گرفتن، شستشوی میوه و سبزیجات و ... استفاده می‌شود را به داخل آن هدایت و برای مصارفی که اشاره شد استفاده کرد.
خبرآنی: مواردی که اشاره شد بیشتر از جنس فیزیکی و سازه‌ای بود. برای مقابله با عوارض منفی جریان‌های آب سطحی و مقابله با سیلاب به لحاظ مدیریتی، چه پیشنهاداتی دارید؟
شهبازی: پیشنهاد اول آن است به لحاظ مدیریتی کلان‌شهرها، جمیع موارد و موضوعات مرتبط با آب شهر و از جمله مدیریت سیلاب‌های شهری می‌باید در نخستین مراحل برنامه‌ریزی کاربری اراضی شهر مطرح گردد و در برنامه‌ریزی کاربری اراضی گنجانده شود. از این رو لازم است در مراحل اولیه از کارشناسان خبرۀ آبخیزداری استفاده شود؛ ثانیاً باید دقت شود هدف‌گذاری برای کنترل و بهبود کیفیت رواناب‌های شهری و مقابله با سیلاب، بایستی متکی بر شرایط و نیازهای محیط‌زیست پذیرندۀ رواناب شهر و با عنایت مکفی به نظرات مردم انجام پذیرد و به شیوه‌های مناسب از دیدگاه‌های مردم بهره‌مند گردد. ثالثاً برنامه‌ریزی و مدیریت آبهای سطحی باید محتاطانه باشد، مسائل و مشکلات آتی را پیش‌بینی نموده تا حد امکان از بروز آن مسائل جلوگیری کند و اصل پایداری و اعتدال در بهره‌برداری از منابع آب برای نسل‌های فعلی و آتی را در جوار ضرورت حفاظت از محیط‌زیست مراعات کند.
انتهای پیام/
