پایگاه خبری خبرآنی -گروه دانش و فناوری، میترا سعیدی کیا: بدن انسان دارای صدها نوع مختلف سلول است که برای سلامتی هر فرد مهم هستند. این سلول‌ها به دلیل اینکه عمل حیاتی بدن مانند ضربان قلب، انجام فعالیت‌های مغزی، تمیز کردن خون بوسیله کلیه‌ها، جایگزینی سلول‌های مرده و… را انجام می‌دهند از اهمیت بالایی برخوردارند. سلول‌های بنیادی برای اولین بار در ۱۹۷۰ میلادی از سلول‌های سرطان خون و در سال ۱۹۹۸ از سلول‌های جنینی از انسان جدا شد. در آن زمان هنوز ایران به این فناوری ورود پیدا نکرده بود.
تقریباً از سال ۱۳۷۷ به طور همزمان در ۴ مرکز به موضوع سلول‌های بنیادی در کشور پرداخته شد. دانشگاه تربیت مدرس، پژوهشگاه رویان، دانشگاه شهید بهشتی، پژوهشگاه ابن سینا، دانشگاه‌های علوم پزشکی دانشگاه علوم پزشکی ایران، دانشگاه شریف، مرکز باروری و ناباروری اصفهان، دانشگاه تهران، پژوهشگاه‌ها و پژوهشکده‌ها و… از جمله مراکزی بودند که از همان دهه ۷۰ در زمینه سلول‌های بنیادی مطالعه و تحقیق خود را آغاز کردند. این باعث شد که همزمان با کشورهای دیگر گام به گام پیشرفت کنیم. اکنون با وجود اینکه کمتر از ۲۰ سال است مبحث سلول‌های بنیادی مورد مطالعه قرار گرفته، ولی پیشرفت خوبی در زمینه تحقیقات و درمان در کشور حاصل شده است.
سلول‌های بنیادی مثل ارتش پزشکان میکروسکوپی ما هستند. اهمیت سلول‌های بنیادی در این است که توانایی تشکیل یک انسان کامل را دارند؛ کشف سلول‌های بنیادی همانند کشف ژن یا «دی ان ای» توانست تحول عظیمی در دنیا ایجاد کند از این رو محققان ما هم توجه به سلول‌های بنیادی را در اولویت کاری خود قرار دادند.
اکنون مراکز متعددی به ویژه دانشگاه علوم پزشکی تهران، تبریز، یزد، بیمارستان فارابی، … به صورت مستقل در این زمینه در حال مطالعه هستند.
با توجه به اینکه این حوزه علمی با پیشرفت روز افزون، دستاوردهای بزرگی را به ویژه در حوزه پزشکی و سلامت رقم زده است و همچنین محققان کشور ما نیز به ویژه در حوزه استارت آپ ها تلاش‌های مهم و تأثیرگذاری را در زمینه سلول بنیادی در دست انجام، دارند بر آن شدیم تا گزارشی از برخی تلاش‌ها و دستاوردهای ایرانی در این عرصه تهیه کنیم.
در این گزارش با برخی از مهمترین دست اندرکاران حوزه سلول‌های بنیادی گفتگو کرده ایم که مشروح آن در زیر آمده است:
سلول بنیادی با تأکید رهبری مورد توجه محققان قرار گرفت
دکتر امیرعلی حمیدیه، دبیر ستاد توسعه علوم و فناوری‌های سلول بنیادی معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری در گفتگو با خبرنگار خبرآنی در خصوص اهمیت سلول بنیادی و در اولویت قرار گرفتن آن توسط پژوهشگران کشور گفت: علوم و فناوری‌های زیادی بعد از انقلاب گسترش و توسعه یافته اند اما سلول بنیادی در کنار انرژی هسته‌ای و فناوری نانو به تاکید مقام معظم رهبری همواره مورد توجه محققان قرار گرفته است.
سلول بنیادی در کنار انرژی هسته‌ای و فناوری نانو به تاکید مقام معظم رهبری همواره مورد توجه محققان قرار گرفته است
وی افزود: سلول‌های بنیادی طی یکی دو دهه گذشته با تلاش محققان کشور در حوزه تولید علم به خوبی پیشرفت کرده و با چاپ مقالات متعدد جایگاه جمهوری اسلامی را سال به سال ارتقا داده اند.
کسب رتبه اول سلول بنیادی در بین کشورهای اسلامی
حمیدیه با تاکید بر اینکه در زمینه تولید علم حوزه سلول بنیادی جایگاه خوبی داریم، عنوان کرد: در سال ۲۰۱۸ رتبه چهاردهم دنیا را به دست آوردیم و در بین کشورهای اسلامی رتبه اول را در حوزه سلول بنیادی به خود اختصاص داده ایم. همچنین ایران در زمینه سلول بنیادی در بین کشورهای شرق مدیترانه در تولید علم رتبه اول را دارد.
دبیر ستاد توسعه علوم و فناوری‌های سلول بنیادی معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری با بیان اینکه هدف ستاد، حرکت طبق سند مصوب شورای عالی انقلاب فرهنگی است، گفت: ما تنها به دنبال تولید علم و جایگاه و رتبه نیستیم بلکه در صدد هستیم که محصول تولید کنیم. ما باید به دنبال تولید علم نافع باشیم که تولید ثروت کند و مردم کوچه و بازار بتوانند از دانشی که محققان دارند بهره ببرند؛ تولید محصولات در این حوزه همانند حوزه‌های دیگر باعث اشتغالزایی و فروش محصولات در داخل و خارج از کشور می‌شود.
فعالیت ۸۰ شرکت دانش بنیان در حوزه سلول‌های بنیادی
وی تاکید کرد: قبل ازسال ۱۳۹۳ چندان در زمینه تجاری سازی، بازار و ایجاد شرکتهای دانش بنیان در حوزه سلول بنیادی فعال نبودیم و کمتر از انگشتان یک دست شرکت دانش بنیان در این زمینه فعال بودند. ولی اکنون بیش از ۸۰ شرکت در حوزه سلول بنیادی و پزشکی بازساختی در داخل کشور فعالیت می‌کنند؛ البته که تعداد شرکت‌ها بیشتر است ولی این تعداد دانش بنیان هستند و محصولات متعددی تولید می‌کنند.
به گفته حمیدیه، این ۸۰ شرکت بیش از ۴۰۰ محصول در کشور بر پایه سلول بنیادی تولید می‌کنند؛ این محصولات طی چهار سال گذشته به تولید رسیده اند؛ ما حتی تا سال گذشته «ظرف کشت» هم نداشتیم و از چین وارد می‌شد؛ «محیط کشت» و حتی وسایل ابتدایی برای تحقیقات و مصارف بالینی بومی را تولید نمی‌کردیم ولی اکنون شرکتهای متعددی در کشور در حوزه سلول بنیادی فعالیت می‌کنند و گردش مالی خوبی هم دارند.
صادرات و درخواست کشورهای خارجی برای محصولات سلول بنیادی ایرانی
دبیر ستاد توسعه علوم و فناوری‌های سلول بنیادی معاونت علمی و فناوری رئیس جمهوری ادامه داد: برخی از شرکت‌ها محصولات پرفروشی دارند و علی رغم اینکه در حوزه‌های دیگر شاید با مشکلات اقتصادی رو به شده باشند اما در حوزه سلول بنیادی برعکس است و شرکت‌ها به شدت در حال رشد اقتصادی هستند و محصولات زیادی را تولید می‌کنند. برخی از این شرکتهای دانش بنیان حتی طی یک سال گذشته توانسته اند به لبه صادرات برسند. البته درخواست‌هایی نیز از سوی برخی کشورها همانند روسیه وجود دارد که از محصولات ایرانی در این زمینه استفاده کنند؛ کشور روسیه یکی از این کشورهای درخواست کننده است.
حمیدیه با بیان اینکه اکثر مدیران عامل شرکتهای دانش بنیان جوان و زیر سی سال هستند، بیان کرد: صادرات به کشورهای منطقه، خاورمیانه و شرق آسیا آغاز شده است؛ محققان ایرانی توانستند در قالب شرکتهای دانش بنیان، ظرف ۴ سال، علمی که صرفاً روی کاغذ یا آزمایشگاه بوده و از آن مقاله تولید می‌کردند را به صنعت وارد کنند. دو شرکت محصول خود را صادر کرده اند؛ یکی در زمینه تجهیزات سلول‌های بنیادی و دیگری در زمینه محصولات همانندسازی بافت غضروف استخوان.
محققان ایرانی توانستند در قالب شرکتهای دانش بنیان، ظرف ۴ سال، علمی که صرفاً روی کاغذ یا آزمایشگاه بوده و از آن مقاله تولید می‌کردند را به صنعت وارد کنند وی تاکید کرد: در حال حاضر صنعت پزشکی بازساختی و سلول بنیادی که الحمدالله به خوبی در حال توسعه است و نسل جوان هم استقبال زیادی از خود برای تحول در این حوزه نشان داده اند توانسته به خوبی خود را نشان دهد.
ضرورت شناسایی استارت آپ های حوزه سلول بنیادی
دبیر ستاد توسعه علوم و فناوری‌های سلول بنیادی در خصوص استارت آپ های فعال در زمینه سلول‌های بنیادی گفت: این ستاد هر سال از سال ۱۳۹۵ جشنواره‌ای را برگزار می‌کند تا بتواند استارت آپ های فعال را شناسایی کند؛ از آنجایی که همین شرکتهای دانش بنیان از دل استارت آپ ها بیرون می آیند، اهمیت دادن به آنها مهم و از اولویت‌های ستاد محسوب می‌شوند. برگزاری این برنامه‌ها در ترغیب استارت آپها برای ایجاد شرکتهای دانش بنیان تأثیر بسزایی دارد.
وی با بیان اینکه یکی از این جشنواره استارت آپی در شهرستان و دو جشنواره دیگر در تهران برگزار شده است، عنوان کرد: برنامه داریم که در استان‌ها بیشتر برگزار کنیم؛ شکل گیری استارت آپ ها در ترکیب و ترغیب گروه‌ها برای ایجاد شرکت دانش بنیان و تولید محصولات بر پایه دانش در این حوزه نیز می‌تواند مؤثر باشد. تاکنون از این ۳ جشنواره‌ای که برگزار کردیم برخی افراد با یکدیگر یک شرکت دانش بنیان ایجاد کرده اند و اکنون هم گردش مالی خوبی دارند.
وی تاکید کرد: اگر در حوزه سلولی موفق عمل کردیم به این دلیل بوده که در فرمایشات رهبری هم دائماً سلول بنیادی تکرار می‌شود؛ سعی کردیم کار را به جوانان بسپاریم و این فکر و ایده استارت آپی است که توانسته حوزه سلول بنیادی را به جایگاه مناسبی برساند و گرنه نمی‌توان در حوزه‌ای که صرفاً مقاله تولید می شده و ظرف ۴ سال شرکت دانش بنیان ایجاد شده اند محصولی در بازار به چشم می‌دیدیم؛ در واقع علت پیشرفت تفکر استارت آپی بوده است.
وی با بیان اینکه ستاد توسعه علوم و فناوری سلول بنیادی نقش اهرم را برای استارت آپها و شرکتهای دانش بنیان دارد، بیان کرد: ستاد به خودی خود بودجه زیادی ندارد و تنها با حمایت معاون علمی و فناوری، خیرین سلامت و منابع مالی سرمایه گذاران از شرکت‌ها و استارت آپ ها پشتیبانی می‌کند تا بتوان محصولی به بازار عرضه کرد.
بانکینگ سلول‌های بنیادی خون قاعدگی
سلول‌های بنیادی موجود در بدن انسان طی مطالعاتی که توسط محققان ایرانی و خارجی انجام گرفته می‌تواند کاربردی و برای درمان بیماری‌ها مورد استفاده قرار بگیرد. از این رو در صدد برآمدیم تا با یکی از اعضای تیم استارت آپی گفتگویی در زمینه چگونگی ذخیره و بانکینگ سلول بنیادی داشته باشیم.
محمدحسن کرمیان، دانشجوی پزشکی دانشگاه علوم پزشکی کرمانشاه و یکی از اعضای تیم استارت آپی «گرفتن سلول بنیادی خون قاعدگی و بانکینگ آن» به خبرنگار خبرآنی گفت: با توجه به مطالعاتی که پیش‌تر توسط محققان انجام گرفته، سلول‌های بنیادی خون قاعدگی مزایای زیادی نسبت به سلول‌های بنیادی مزانشیمی قسمت‌های دیگر بدن دارند از این رو مطالعات خود را در این زمینه آغاز کردیم.
وی خاطر نشان کرد: این سلول‌های بنیادی از لحاظ تکثیر تولید سلولی در رده‌های دیگر بهتر هستند و مشکلی برای کشت و ذخیره کردن ندارند؛ ذخیره و نگهداری سلول‌های بنیادی خون قاعدگی آسان‌تر از روش‌های دیگر مانند گرفتن خون بند ناف و استفاده از سلول‌های بنیادی آن است.
وی با بیان اینکه عملاً بیمارستان‌ها می‌توانند از این سلول‌های بنیادی استفاده کنند، بیان کرد: استفاده از سلول‌های بنیادی برای بیماری‌های خود ایمنی خود فرد و دیگران قابل استفاده است. متخصصان زنان و زایمان برای بیماران خود، افراد مبتلا به بیماری‌های خود ایمنی و … نیز می‌توانند زیر نظر پزشک برای درمان از این سلول‌های بنیادی بهره ببرند.
به گفته این محقق، این روش‌ها اکنون در امریکا انجام می‌گیرد و اگر این اقدام توسط تیم ما به مرحله اجرایی برسد ایران می‌تواند به عنوان دومین کشور باشد؛ هدف ما بانکینگ کردن سلول‌های بنیادی خون قاعدگی است تا نمونه‌ها در یک دما و محیط مشخص نگهداری و ذخیره شوند و در زمان‌های مورد نیاز به بهره برداری برسند.
وی تاکید کرد: برخی شرکتهای دانش بنیان، پژوهشگاه رویان و … می‌توانند به توسعه این روش کمک کنند. ما در این تیم که متشکل از دانش آموزان و دانشجویان استان‌های مختلف است در صدد هستیم که طرح را به نتیجه مطلوب برسانیم و بتوانیم نقشی در توسعه این علم داشته باشیم.
کرمیان با بیان اینکه در جشنواره‌ای که ستاد توسعه علوم و فناوری‌های سلول بنیادی برگزار کرد نیز طرح خود را ارائه کردیم، افزود: امیدوار هستیم که در آینده نزدیک بتوانیم به سمتی برویم که این سلول‌ها را ذخیره کنیم و از مزایای آن بهره مند شویم.
ساخت زخم‌پوش با سلول بنیادی
سامان فیروزی، دانشجوی دکتری مهندسی بافت از دانشگاه علوم پزشکی ایران که یکی از اعضای تیم استارت آپی برای تولید زخم پوش با سلول‌های بنیادی است به خبرنگار خبرآنی گفت: در این تیم استارت آپی موفق به ساخت نمونه‌ای از زخم پوش‌ها شدیم که با سلول‌های بنیادی ساخته شده و برای سوختگی‌های درجه دو و سه که عمیق هستند مورد استفاده قرار می‌گیرند.
وی خاطر نشان کرد: زخم‌های عمیق، زخمهایی هستند که با پوست فرد پوشش داده نمی‌شوند ولی می‌توان با سلول بنیادی آنها را بهبود داد؛ با این زخم پوش‌ها شرایطی به وجود می‌آید که در ترمیم آثاری از زخم به جا نخواهد ماند و فرد را از مرگ و آسیب‌های جانی نجات می‌دهد.
به گفته این محقق، این کار را کشورهای دیگر در فاز آزمایشات کلینیکی انجام داده اند و هنوز وارد بازار نشده است؛ ما هم اگر بخواهیم وارد بازار شود یک سال نیاز است تا فاز حیوانی را انجام دهیم.
وی با بیان اینکه این تیم از دانشجویان حوزه‌های مختلف مهندسی بافت و گرایش‌های مختلف بیولوژی مهندسی مکانیک تشکیل شده است، بیان کرد: با توجه به اینکه برای هر درصد سوختگی نیاز به عمل جراحی با هزینه‌های زیاد است از این رو تولید چنین زخم پوش‌هایی ضروری به نظر می‌رسد زیرا هزینه‌های درمان را کاهش خواهد داد.
این محقق با بیان اینکه در سوختگی تنها موضوع التیام مطرح نیست بلکه زیبایی نیز مطرح است، گفت: استفاده از این زخم پوش‌ها پروسه درمانی را کاهش می‌دهند زیرا سلول‌های بنیادی در آن وجود دارند.
نخ‌های بخیه با قابلیت فراخوانی سلول بنیادی
شهریار میرزایی، دانشجوی دانشگاه علوم پزشکی بوشهر و یکی از اعضای تیم استارت آپی «ساخت نخ بخیه‌ای برای فراخوان سلول‌های بنیادی در ترمیم زخم» در گفتگو با خبرنگار خبرآنی گفت: در این نخ‌های بخیه از پلیمر و سرامیکی استفاده شده که قابلیت فراخوانی سلول‌های بنیادی مزانشیمی را دارند که این فرآیند بهبودی زخم را تسریع می بخشد.
وی با بیان اینکه این نخ‌ها که قرار است تولید شوند از مزایای زیادی برخوردار هستند، بیان کرد: با استفاده از این نخ بخیه، زمان بهبود زخم کاهش می‌یابد؛ التهاب کم می‌شود و در نهایت زخم با سلول‌های بنیادی همان ناحیه، ترمیم می‌شود.
این محقق خاطر نشان کرد: این نخ که از سرامیک و پلیمر ساخت داخل تهیه شده قابلیت این را دارد که دارو و فاکتورهای رشد روی آن سوار شده و در نهایت زخم را بهبود دهند.
برنده المپیادهای داخلی در زمینه نانو و پزشکی افزود: این نخ بخیه می‌تواند به صورت جذبی و غیر جذبی به تولید انبوه برسد.
میرزایی با بیان اینکه طی آزمایشاتی که داشته ایم نخ بخیه با رهایش یون در بافت آسیب دیده منجر به فراخوانی سلول‌های بنیادی برای ترمیم می‌شوند، بیان کرد: این سلول‌های بنیادی تمایز پیدا می‌کنند؛ تکثیر می‌شوند و ترشحاتی دارند که بقیه سلول‌ها بیشتر شود.
وی افزود: این تیم متشکل از دانشجویان دکترا و ارشد علوم تشریح، مکانیک، مهندسی بافت، مهندسی پزشکی، دندانپزشک، پزشک و زیست شناس بوده است. امیدوار هستیم که بتوانیم در این تیم استارت آپی ایده خود را به محصولی تبدیل و آن را به بازار عرضه کنیم.
گذراندن پروسه سلول درمانی به صورت آنلاین توسط تیم استارت آپی
احمد بریمی پور، دانشجوی رشته سلولی مولکولی پژوهشگاه رویان و یکی از محققان تیم استارت آپی در مورد طرح «دیجی لب یا لابراتوار دیجیتال» گفت: امروزه به دلیل مشغله کاری و فضای کوچک آزمایشگاه‌ها لازم است که روشی به صورت آنلاین ارائه شود تا افراد آزمایش و نمونه برداری سلولی را در منزل بگیرند و آن را به آزمایشگاه ارسال کنند؛ ما در صدد هستیم در این تیم استارت آپی، افراد را از طریق یک اپلیکیشن یا نرم افزاری به پزشک مرتبط کنیم.
به گفته وی، از این طریق، بدین واسطه بیماران از شهرستان‌ها و استان‌های دور به تهران و یا مراکز مربوطه مراجعه نمی‌کنند و این می‌تواند در هزینه و وقت صرفه جویی کند.
بریمی پور افزود: از طریق این اپلیکیشن بسیاری از آزمایشگاه‌های نوپا روی کار می آیند و به اشتغالزایی کمک فراوانی خواهد کرد؛ ارسال نتیجه آزمایشات به پزشک و گذراندن پروتکل درمانی با نمونه گیری سلولی به واسطه این نرم افزار می‌تواند به صرفه باشد.
وی ادامه داد: از این طریق پزشک نیز می‌تواند به صورت آنلاین بیمار را دعوت کند تا پروسه سلول درمانی طی شود. در صدد هستیم که این نرم افزار را ابتدا در تهران و بعد در تبریز، اصفهان و مشهد گسترش دهیم.
وی گفت: نمونه این کار در امریکا انجام گرفته است.
تولید دستگاه بیوراکتور با قیمت مناسب برای کشت سلول
در این میان شرکتهای دانش بنیانی هم هستند که در زمینه تولید تجهیزات حوزه سلول بنیادی فعالیت می‌کنند.
دکتر صفا علی فاطمی عضو هیأت علمی پژوهشگاه ملی ژنتیک و زیست فناوری و مدیر عامل یک شرکت دانش بنیان تولید کننده تجهیزات بیوتکنولوژی، سلول‌های بنیادی و کشت سلولی در گفتگو با خبرنگار خبرآنی اظهار کرد: ما توانسته ایم دانش فنی دستگاه بیوراکتور کشت سلول را بدست آوریم که اکنون این دستگاه وارد بازار شده است؛ از این دستگاه برای تولید انبوه سلول در آزمایشگاه‌ها، دانشگاه‌ها، آزمایشگاه تولید داروهای نوترکیب، صنعت و… استفاده می‌شود.
به گفته وی، بیوراکتور دستگاهی است که شرایط لازم را برای رشد سلول‌ها و میکروارگانیسم ها فراهم می‌کند؛ میکروارگانیسم و سلول‌ها موجودات زنده‌ای هستند که باید در یک دمای خاصی رشد کنند؛ در واقع این دستگاه شرایط مطلوب را برای محققان و فناوران فراهم می‌آورد تا سلول‌های مورد نظرشان را رشد دهند.
وی تاکید کرد: از آنجایی که ما تحریم هستیم و محدودیت خرید داریم خرید این دستگاه ایرانی که ۶۰ تا ۷۰ درصد قیمت نمونه‌های خارجی است می‌تواند به صرفه باشد.
